Co na wzdęcia i gazy? Domowe sposoby przyniosą ulgę przy objawach niestrawności. Wyjaśniamy, czy nadmierne gazy mogą być objawem choroby

Wzdęcia są częstą przyczyną dyskomfortu i złego samopoczucia po posiłkach. Często towarzyszą im objawy takie jak napięcie w brzuchu, uczucie obrzmienia, kolka i dolegliwości kurczowe czy ostry ból. Mogą też powodować znaczne powiększenie obwodu pasa i być tak nasilone, że lekarze mylą je z symptomami zapalenia wyrostka, ostrej kamicy żółciowej czy nawet chorób serca.

Czytaj także: Ta przyprawa to balsam dla jelit. Poprawia trawienie i odrobacza. Wspomaga też odporność. Wypróbuj cząber ogrodowy do potraw i jako herbatkę

Powodów gromadzenia dużych ilości gazów w układzie pokarmowym jest wiele – od niegroźnego faktu połykania dużych ilości powietrza, poprzez spożycie pewnych produktów, aż po poważne choroby. Nie należy ich lekceważyć, zwłaszcza jeśli wzdęcia są uporczywe, bolesne i występują wraz z innymi dolegliwościami ze strony układu trawienia. Sprawdź, jakie są najczęstsze przyczyny nadprodukcji gazów, jak przeciwdziałać wzdęciom i jak sobie z nimi radzić.

Wzdęcie, inaczej bębnica, to uwięzienie w jelitach gazów. Są one mieszanką głównie azotu i tlenu, a ponadto zawierają dwutlenek węgla, metan, a często też inne, o przykrym aromacie, takie jak siarkowodór, amoniak, pochodne indolu, skatolu i lotnych kwasów tłuszczowych. Ich powstawanie jest procesem całkowicie normalnym.

Czytaj także: Użyj zamiast bułki tartej i sera. Tani i zdrowy zamiennik odmładza, wspomaga pracę jelit, dodaje energii. Wypróbuj smaczne płatki drożdżowe

Organizm produkuje zwykle od 0,5 l do niemal 2 l gazów dziennie. Większość ich składników ulega wchłanianiu do krwi, a reszta wydostaje się na zewnątrz. U przeciętnego człowieka ich uwalniania zdarza się od 10 do ponad 20 razy dziennie, przy czym wiele osób tego nie zauważa, np. gdy dzieje się to we śnie. U zdrowych ludzi gazy często nie mają zapachu – chyba, że składnikiem posiłku są produkty bogate w pewne składniki, np. siarkę. Związki o przykrym aromacie stanowią jednak najwyżej 1 proc. ich objętości.

Wzdęcia są efektem kumulacji gazów w jelitach, a zwłaszcza w okrężnicy – odcinku przebiegającym w poprzek brzucha tuż pod błonami brzucha, w którym odbywa się wchłanianie wody z treści pokarmowej w ilości kilku litrów dziennie. Powiększenie właśnie tego rejonu przyczynia się do powiększenia obwodu brzucha w przypadku wzdęć, a także zatrzymywaniu wody w układzie trawienia.

Powstawanie wzdęć wynika z różnych czynników, m.in. takich jak:

• przedostawanie się powietrza do jelit,
• fermentacja niestrawnych związków pożywienia przez mikroflorę jelitową,
• niestrawność,
• zaparcia,
• biegunki,
• nietolerancje pokarmowe,
• stany zapalne układu trawienia,
• dysbioza układu pokarmowego (zaburzenie równowagi mikroflory),
• zaburzenia wchłaniania jelitowego,
• zaburzenia motoryki układu pokarmowego,
• powstrzymywanie się przed uwalnianiem gazów jelitowych,
• miesiączka i zespół napięcia przedmiesiączkowego u kobiet
• powikłania przy chorobach takich jak m.in. cukrzyca, twardzina układowa, chorobach trzustki, tarczycy,
• inne, m.in. obecność płynu w otrzewnej brzucha, niedrożność jelit, rak jajników.

Główną przyczyną wzdęć jest połykanie powietrza przy jedzeniu, piciu czy przełykaniu śliny. To tzw. gazy egzogenne. Pewne produkty są też naturalnie zasobne w powietrze, jak np. pieczywo czy popcorn. Przedostawaniu się zwiększonej ilości powietrza do żołądka i jelit sprzyja zwłaszcza:

• jedzenie w pośpiechu,
• rozmawianie przy jedzeniu,
• żucie gumy,
• picie napojów przez słomkę,
• picie napojów wprost z butelki,
• picie napojów gazowanych,
• nadmierna produkcja śliny, która wymaga częstego przełykania, np. przy nudnościach czy refluksie żołądkowym,
• palenie tytoniu,
• palenie e-papierosów.

Drugim czynnikiem powodującym powstawanie wzdęć jest produkcja gazów endogennych, która ma miejsce w jelicie grubym. Dochodzi do niej wtedy, gdy przedostają się tam składniki niestawione w żołądku i jelicie cienkim, a rozkładane na drodze fermentacji przez mikroflorę jelitową.

Gazy powstają ze związków, które są niestrawne z powodu braku braku odpowiednich enzymów – albo tych nieobecnych u ludzi (np. rozkładających oligocukry z roślin takich jak kapusta czy fasola), albo u konkretnych osób, np. w przypadku niedoboru laktazy, niezbędnej do trawienia cukru mlecznego laktozy u osób z jej nietolerancją.

Powodem złej strawności jedzenia jest też jego niedokładne rozdrobnienie w ustach, gdy w pośpiechu zbyt krótko je przeżuwamy. Jeśli pożywienie nie jest właściwie strawione, zaczynają się procesy gnilne, których efektem jest powstawanie związków o przykrym zapachu. Proces ten nasila się w przypadku zaparć, które dodatkowo utrudniają ucieczkę gazów z jelita. Wzdęciom sprzyja też jednak regularne, a zwłaszcza nadmierne stosowanie środków przeczyszczających.

Uporczywe wzdęcia, którym towarzyszy dyskomfort, a także przykry zapach gazów jelitowych bez wyraźniej przyczyny, takiej jak np. spożywanie pewnych produktów, mogą wskazywać na problem medyczny. Zwykle zlokalizowany jest on w obrębie układu pokarmowego, m.in.:

• choroba refluksowa żołądka (ang. GERD),
• zespół jelita drażliwego (ZJD, ang. IBS),
• choroba Leśniowskiego-Crohna,
• wrzodziejące zapalenie jelita grubego,
• zapalenie uchyłków jelita grubego,
• nietolerancja glutenu, czyli celiakia,
• nietolerancja laktozy,
• nietolerancja fruktozy,
• alergie pokarmowe,
• zaburzenia wchłaniania,
• grypa żołądkowa,
• zatrucie pokarmowe,
• infekcja pasożytnicza,
• przerost bakterii w jelicie cienkim (ang. SIBO),
• zapalenie pęcherzyka żółciowego i kamienie żółciowe,
• choroba wrzodowa żołądka
• rak żołądka,
• blokada jelit, np. spowodowana nowotworem,
• zapalenie trzustki,
• przepuklina, np. rozworu przełykowego czy pachwinowa,
• choroba Hirschprunga,
• endometrioza,
• zaburzenia mikroflory jelita, m.in. po kuracji antybiotykowej,
• zespół napięcia przedmiesiączkowego (ang. PMS).

Wiele przyczyn problemów ze wzdęciami, m.in. zespół jelita drażliwego (ZJD), jest klasyfikowanych jako zaburzenia czynnościowe. Stanowią nawet połowę leczonych schorzeń w obrębie układu pokarmowego, a na ZJD dwa razy częściej niż mężczyźni chorują kobiety. Jako objaw kliniczny wzdęcie czynnościowe to nawracające uczucie napięcia czy rozdęcia brzucha lub widoczne powiększenie jego obwodu przez co najmniej 3 dni w miesiącu na przestrzeni ostatnich 3 miesięcy, gdy wykluczona zostanie zespół jelita drażliwego lub czynnościowe zaburzenie funkcjonowania przewodu pokarmowego, m.in. czynnościowa niestrawność. Podłoże tych zaburzeń jest zwykle natury psychicznej. Leczenie zaburzeń czynnościowych najczęściej polega na łagodzeniu ich objawów.

Wzdęcia są częstą dolegliwością u kobiet w ciąży, co wynika z kilku powodów. Sprzyja im zmiana gospodarki hormonalnej w organizmie, m.in. zwiększona produkcja progesteronu, która przyczynia się do spowolnienia trawienia. Wraz ze wzrostem płodu i powiększaniem się macicy pojawia się też jej ucisk na narządy wewnętrzne, utrudniający wydostawanie się gazów na zewnątrz i często prowadzący do niestrawności i zgagi, a więc kolejnych czynników przyczyniających się do gromadzeniu gazów w jelitach.

Kobiety w ciąży mają ograniczoną możliwość stosowania ogólnie dostępnych środków przeciw wzdęciom, m.in. skutecznie działających ziół i przypraw, dlatego zaleca się im stosowanie diety lekkostrawnej, zjadanie mniejszych porcji i unikanie problematycznych produktów. Stosuje się natomiast niektóre leki, np. symetykon, ale głównie wtedy, gdy korzyści z jego przyjmowania przewyższają możliwe ryzyko zdrowotne. Brak jest badań potwierdzających nieszkodliwość wielu stosowanych związków dla płodu, a także u kobiet karmiących.

W przypadku wzdęć u niemowlaka, przeważnie związanych z występowaniem kolki, najczęstszą ich przyczyną jest dieta i sposób jedzenia. Jeśli pojawiają się u dziecka karmionego piersią, mogą być wynikiem spożywania przez matkę gazotwórczych substancji, które przedostają się do mleka. W takich sytuacjach należy obserwować swój jadłospis i reakcje malucha – a najlepiej prowadzić dedykowany macierzyństwu dziennik diety.

Podczas karmienia niemowlaka uważaj, by nie połykał powietrza. Przez ten czas (a także później) trzymaj go w pozycji pionowej, a gdy używasz butelki, pilnuj jej ustawienia pod takim kątem, by smoczek był całkowicie wypełniony mlekiem, oraz zakończ karmienie w momencie, gdy mleko się skończy. Po jedzeniu delikatnie kołysz maluchem i poklepuj go po plecach, dopóki mu się nie odbije (choć może się to nie zdarzyć). Jeśli dziecko często zwraca pokarm, może być to objawem refluksu żołądkowego – częstej przypadłości u maluchów, u których nie zdążył się jeszcze w pełni wykształcić układ pokarmowy. Dolegliwości mijają zwykle w ciągu pierwszego roku jego życia.

Najlepszym sposobem walki ze wzdęciami jest zapobieganie ich powstawaniu. W wielu przypadkach skuteczne będą następujące nawyki:

• Jedz powoli – przeżuwaj dokładnie każdy kęs pożywienia, najlepiej co najmniej 30 razu. Jedz spokojnie, bez pośpiechu i rozmawiania.

• Unikaj nadmiaru gazotwórczych substancji – chociaż zawierające je rośliny są zdrowe, a same wiatropędne związki stanowią niezbędne pożywienie korzystnej mikroflory jelit, w nadmiernych ilościach zawsze będą wywoływać nadprodukcję gazów. Unikaj zwłaszcza łączenia tych produktów, dodawania dużych ilości tłuszczu czy smażenia. A uważaj głównie na warzywa cebulowe, kapustne, krzyżowe (np. kalafior, nasiona roślin strączkowych, sztuczne słodziki i słodzone napoje).

• Zrezygnuj z produktów powodujących objawy nietolerancji i alergii – pokarmy, które są źle znoszone przez organizm, są częstą przyczyną zaburzeń trawienia. Jeśli nieprzyjemne objawy pojawiają się po zjedzeniu owoców lub wypiciu soku, może oznaczać nietolerancję fruktozy, przy czym najczęściej jest to zespół złego wchłaniania fruktozy. W takich przypadkach pomoże ograniczenie ich porcji, a zwłaszcza unikanie samodzielnego spożywania produktów zawierających ten cukier. Łączenie owoców z innym produktami w obrębie posiłków pomaga zwykle ograniczyć niekorzystne objawy.

• Stroń od suplementów z błonnikiem – choć składnik ten usprawnia trawienie, przyjmowany w skoncentrowanej postaci proszków czy kapsułek, a także otrąb, łusek i podobnych preparatów, może powodować nadmierną fermentację w jelitach, a przy niedostatecznym jednoczesnym spożyciu płynów przyczyniać się do powstawania zaparć. Zamiast błonnika (którego porcja powinna być popita dużą szklanką wody) lepiej wybierać jego naturalne źródła w postaci naturalnych, nieprzetworzonych produktów roślinnych.

• Nie powstrzymuj się – unikanie uwalniania gazów nasila wzdęcia. W większości kultur czynność ta nie jest mile widziana, przy czym z badań socjologicznych wynika, że dla mężczyzn kwestia ta jest mniej wstydliwa niż dla kobiet. Gazotwórcze produkty i dania najlepiej jednak jeść pod koniec dnia.

• Ruszaj się, zwłaszcza po jedzeniu – łagodnie i umiarkowanie intensywna aktywność fizyczna ułatwia pasaż gazów jelitowych. Pomocna bywa zwłaszcza joga. Unikanie siedzenia bezpośrednio po posiłku pomaga usprawnić trawienie, pomocny będzie więc spacer lub lekkie prace wykonywane w domu.

• Walcz z zaparciami – gdy wzdęcia wynikają z trudności z wypróżnieniem (mówimy o nich, gdy ma to miejsce rzadziej niż 3 razy na tydzień), pomocne będzie odpowiednie nawodnienie organizmu, a zwłaszcza picie ciepłych napojów, zwiększenie spożycia błonnika pokarmowego z sprawą diety bogatej w warzywa, owoce, pełne ziarna, nasiona roślin strączkowych, orzechy i pestki. Choć ulega on fermentacji z powstawaniem gazów, wspomaga prawidłową mikroflorę jelita, która pomaga utrzymać jego zdrowie i zapobiegać procesom gnilnym. U zdrowego człowieka są one ograniczone, a dzięki temu również powstawanie związków o nieprzyjemnym zapachu i ilość gazów jelitowych. Odradza się picie ziół intensywnie przeczyszczających, takich jak liść senesu czy kora kruszyny, ponieważ działają drażniąco na błony śluzowe jelita, mogąc nasilać przykre objawy zaburzeń ich funkcjonowania i sprawiać, że bez nich wypróżnienie stanie się niemożliwe. Lepszym rozwiązaniem są herbatki z liści mięty, mniszka lekarskiego czy natki, korzenia lukrecji, prawoślazu lekarskiego albo koszyczków rumianku. Gdy zaparcia są efektem choroby lub stosowania leków, warto zasięgnąć porady lekarza.

W przypadku dolegliwości związanych z gromadzeniem się gazów w jelitach stosuje się m.in.:

• Zioła i przyprawy o działaniu rozkurczowym i antybakteryjnym, pomagającym ograniczyć fermentację w jelitach. Wspomagaj się tymi składnikami, dodając je do potraw, możesz też sięgać po zawierające je suplementy diety:
  Olejek miętowy – wspomaga uwalnianie wiatrów, łagodzi objawy niestrawności i mdłości, ale powinien być stosowany w formie kapsułek rozpuszczających się dopiero w jelicie, ponieważ inaczej może podrażniać układ trawienia i powodować np. zgagę. Nie należy też łączyć go z lekami i suplementami diety.
  Olejek goździkowy – ma dodatkowo działanie przeciwbólowe i wspomagające trawienie. Można też po jedzeniu żuć całe, suszone goździki.
  Nasiona kopru włoskiego – żucie łyżeczki nasion po posiłku to skuteczny sposób, by uniknąć nieprzyjemnych wzdęć. W krajach Południowej Azji nasiona kopru w cukrze są popularną poobiednią przekąską. Można też dodawać go do ciężkostrawnych potraw albo zastępować podobnie działającym i smakującym kminkiem czy anyżkiem. Sprawdzi się też anyż gwiazdkowaty i kmin rzymski.
  Imbir – herbatka ze świeżego korzenia imbiru przynosi ulgę zwłaszcza przy wzdęciach spowodowanych niestrawnością.

• Ciepłe okłady – ciepło z termofora, ogrzewacza czy butelki z gorącą wodą pomaga rozluźnić mięśnie gładkie przewodu pokarmowego, zmniejszając napięcie w obrębie brzucha i ułatwiając oddawanie gazów.

• Dieta eliminacyjna – w przypadku nietolerancji lub alergii na dany składnik żywności wyeliminuj z menu zawierające go produkty. W przypadku nietolerancji laktozy sięgaj po specjalne produkty bezlaktozowe albo wspomagaj się preparatami z enzymem rozkładających problematyczny cukier mleczny. Jeżeli podejrzewasz u siebie nietolerancję, wyłącz odpowiednie produkty z diety na okres min. 2 tygodni, po czym wprowadzaj je powoli i obserwuj swoje samopoczucie.

Bezpośrednio na objawy wzdęcia zadziałają środki dostępne bez recepty:

• Węgiel aktywny – całkowicie bezpieczny do spożycia węgiel aktywowany w postaci proszku charakteryzuje się dużą powierzchnią chłonną cząstek, dzięki czemu adsorbuje w jelicie związki gazotwórcze i gazy. Jest dostępny w postaci kapsułek i tabletek prasowanych, m.in. z dodatkiem olejku miętowego. Razem z problematycznymi składnikami wchłania jednak cenne związki odżywcze zawarte w pożywieniu. Stosowany w dłuższym czasie może przyczyniać się do powstawania ich niedoborów, należy więc traktować go jako środek awaryjny, a także zachować parogodzinny odstęp między łykaniem go a zażywaniu leków czy suplementów diety.

• Symetykon – lek złożony ze związków zawierających krzem o działaniu zmniejszających napięcie powierzchniowe pęcherzyków gazu w jelitach, który ułatwia jego wydalanie.

• Jeśli powodem wzdęć jest niestrawność: w zespole objawów nazywanym też dyspepsją (oprócz wzdęć również dyskomfort trawienny, uczucie przepełnienia, odbijanie się i nudności), spowodowaną podrażnieniem śluzówki żołądka przez produkowany przez niego kwas, należy zmienić jadłospis. Niestrawność zwykle związana jest właśnie z dietą, a zwłaszcza sięganiem po jedzenie tłuste, smażone i ostre, alkohol, kawę i czekoladę, a także przejadanie się. W takich sytuacjach należy unikać problematycznych produktów i dań oraz jeść mniejsze i częstsze posiłki. Przy bardziej dotkliwych dolegliwościach lekarz może zalecić przyjmowanie środków zobojętniających kwas żołądkowy (najlepiej bez związków aluminium) lub przepisać leki z grupy antagonistów receptora H2 czy receptora D2, albo inhibitorów pompy protonowej.

• W przypadku dysbiozy zaleca się probiotyki, czyli dobroczynne bakterie z rodzaju Lactobacillus i Bifidobacterium, które kolonizują jelito grube i trzymają „w szachu” niekorzystne bakterie, w tym te gnilne. Zalecane mikroorganizmy zawarte są m.in. w fermentowanych napojach mlecznych i kiszonkach warzywnych, ale leczniczo stosuje się specjalne ich szczepy w postaci suplementów diety. Probiotyki należy jednak traktować jak lek i stosować w uzasadnionych przypadkach. Nie są wskazane dla osób z zaburzeniami odporności, a także ciężkimi stanami zapalnymi w układzie trawienia. Jak wskazują wyniki wstępnego badania, opisanego na łamach „Clinical and Translational Gastroenterology”, przyjmowanie ich może wiązać się z kolonizacją jelita cienkiego, które w porównaniu do jelita grubego jest normalnie stosunkowo sterylne dzięki działaniu soków trawiennych i żółci. Może prowadzić do rozwoju zespołu rozrostu flory bakteryjnej jelita cienkiego (ang. small intestine bacterial overgrowth, SIBO). Objawem są m.in. wzdęcia, a leczenie polega na przyjmowaniu antybiotyków.

• Przy dotkliwych dolegliwościach lekarz może zlecić badanie gastrologiczne, które umożliwia stwierdzenie obecności wrzodów i pobranie materiału do testu na obecność bakterii Helicobacter pylori, która przyczynia się do ich powstawania, a także zwiększa ryzyko rozwoju raka żołądka. Przy pozytywnym wyniku stosuje się terapię antybiotykową.

Jeśli przyczyną uporczywych wzdęć i innych problemów ze strony układu trawienia, w tym niestrawności, są czynniki psychologiczne takie jak np. nerwica, pomocna może być psychoterapia lub przyjmowanie leków antydepresyjnych.