Laktoza – co to jest i w jakich produktach występuje? Jakie objawy wywołuje nietolerancja laktozy? Czy mleko bez laktozy to dobry wybór?

Laktoza to dwucukier zbudowany z jednej cząsteczki glukozy i jednej cząsteczki galaktozy. Znajduje się w mleku wszystkich ssaków, łącznie z człowiekiem. Jej zawartość w mleku krowim wynosi 4-5 procent. Tak jak inne węglowodany jest źródłem energii, która zostaje uwolniona w trakcie procesów trawiennych.

Laktoza jest rozkładana w jelicie cienkim przez enzym o nazwie laktaza, (inaczej beta-D-galaktozydaza), który jest produkowany przez nabłonek jelita cienkiego. Problem w tym, że u ponad 1/3 polskiego społeczeństwa enzym ten nie jest wytwarzany w odpowiednich ilościach, co przy jej spożyciu powoduje objawy nietolerancji.

Nietolerancja laktozy wynika z sytuacji, w której nabłonek jelita cienkiego produkuje laktazę tylko w niewielkiej ilości lub nie wytwarza jej wcale, przez co niestrawiony związek trafia do jelita grubego. Wówczas naturalnie występujące tam bakterie rozpoczynają procesy fermentacyjne, co prowadzi do różnego rodzaju dolegliwości ze strony układu pokarmowego.

Objawy nietolerancji laktozy występują po 30 minut do 2 godzin po spożyciu produktu zawierającego laktozę. Ich intensywność jest kwestią indywidualną, jednak zwykle są tym silniejsze, im więcej laktozy znalazło się w układzie trawiennym.

Do najczęściej spotykanych objawów nietolerancji laktozy należą:

• mdłości,
• bóle brzucha,
• wzdęcia,
• biegunki,
• kolki,
• gazy.

Nietolerancja laktozy bywa czasem nazywane alergią na ten związek, co może wynikać z jednakowych konsekwencji, tj. konieczności wykluczenia zawierających go produktów z diety. W rzeczywistości jednak nietolerancja i uczulenie to całkiem odmienne przypadłości, które związane są z innymi układami w organizmie.

Nietolerancja laktozy to dysfunkcja układu pokarmowego, który nie wytwarza wystarczająco dużo enzymu trawiącego ten cukier. Występujące wtedy symptomy dotyczą również układu pokarmowego. Natomiast uczulenie na laktozę, które jest teoretycznie możliwe, ale tak naprawdę niezwykle rzadkie, to problem ze strony układu odpornościowego. Objawia się tak, jak inne alergie, czyli głównie zaczerwienieniem skóry, pogorszeniem samopoczucia, zmianami tętna itp.

Warto wiedzieć, że w przypadku mleka właściwym alergenem są jego białka, przede wszystkim albuminy. Tak, jak w przypadku każdej innej alergii, problem polega na błędnym rozpoznawaniu tych cząsteczek jako niebezpiecznych dla organizmu. W odpowiedzi na nie organizm wywarza wówczas przeciwciała, które wywołują stany zapalne w różnych częściach organizmu. W takiej sytuacji objawy uczulenia będą wywoływane nawet przez produkty takie jak mleko bez laktozy. Warto pamiętać, że alergia może być tak silna, że kontakt z alergenem skutkuje wstrząsem anafilaktycznym – nagłą, ostrą reakcją układu odpornościowego, która stanowi stan zagrożenia życia.

Nietolerancja laktozy może mieć charakter wrodzony, pierwotny bądź nabyty.

• Nietolerancja wrodzona to dosyć rzadkie schorzenie. W takiej sytuacji organizm nie wytwarza laktazy od pierwszych chwil życia. Oznacza to, że dziecko nie może być karmione piersią ani żadnym mlekiem zwierzęcym. Zamiast tego należy podawać mu specjalną mieszankę pozbawioną laktozy.
• Nietolerancja pierwotna także ma podłoże genetyczne i jest związana ze spadkiem produkcji laktazy wraz z wiekiem. Częstotliwość jej występowania uzależniona jest w dużej mierze od pochodzenia etnicznego. Wśród osób rasy białej wynosi ona około 25 procent. W niektórych grupach etnicznych w Azji sięga natomiast blisko 100 procent, co tłumaczy praktyczny brak nabiału w przepisach kuchni chińskiej czy japońskiej. Nietolerancja pierwotna ujawnia się później niż wrodzona, przeważnie w okresie dojrzewania lub dorosłości. W dzieciństwie natomiast spożywanie laktozy nie powoduje żadnych dolegliwości. W zależności od tego, jak duży jest spadek produkcji laktazy w organizmie, produkty z laktozą należy ograniczyć lub zupełnie wyeliminować z diety.
• Nietolerancja nabyta jest rezultatem uszkodzenia nabłonka jelita w rezultacie procesów chorobowych. Wskutek uszkodzeń również dochodzi do zatrzymania lub ograniczenia produkcji laktazy.

Do chorób mogących wywołać nabytą nietolerancję laktozy należą:

• alergie pokarmowe, m.in. na białka mleka, soi czy pszenicy (celiakia); reakcja układu odpornościowego często powoduje uszkodzenia tkanek jelita,
• zespół jelita krótkiego,
• martwicze zapalenie jelita,
• mukowiscydoza,
• obecność pasożytów w układzie pokarmowym,
• choroba Leśniowskiego-Crohna,
• inne choroby autoimmunologiczne.

Nietolerancja to przypadłość nieuleczalna. Jedynym sposobem na uniknięcie występowania nieprzyjemnych objawów ze strony układu pokarmowego jest wykluczenie z diety lub odpowiednie ograniczenie spożycia produktów zawierających laktozę.

Osoby, u których nie występuje całkowite zahamowanie produkcji laktazy, mogą wziąć pod uwagę produkty o niskiej zawartości laktozy. Bardzo niewielkie ilości laktozy zawierają niektóre rodzaje serów, które poddawane są długotrwałej fermentacji, tak jak np. parmezan. Małe ilości zawierają też dobrej jakości fermentowane napoje mleczne takie jak kefir czy maślanka.

Zmniejszenie ilości laktozy w produktach mlecznych zawdzięczamy korzystnym bakteriom mlekowym, które rozkładają ten cukier na drodze fermentacji. Na rynku dostępne są też specjalnie wytwarzane produkty bezlaktozowe. Możliwe jest też przyjmowanie laktazy w formie preparatu, np. podczas konsumpcji nabiału.

Co więcej, osoby z nabytą lub wrodzoną nietolerancją laktozy mogą normalnie spożywać ten związek, jeśli nie przekraczają przy tym określonego indywidualnego limitu. Przeciętnie jest to od 5 do 10 g laktozy na dobę, co odpowiada od 100 do 200 ml mleka krowiego. Możliwą do strawienia ilość laktozy należy w takim przypadku poznać poprzez uważną obserwację reakcji organizmu na różne dawki produktów mlecznych. Jeżeli udaje się nie przekraczać ustalonej dawki laktozy, jej pochodzenie nie ma znaczenia.

Mogłoby się wydawać, że aby wyeliminować laktozę z diety, wystarczy zrezygnować z mleka i jego przetworów. Rzeczywiście jest to konieczny, lecz niewystarczający warunek wdrożenia diety pozbawionej laktozy. Okazuje się bowiem, że laktoza jest powszechnie wykorzystywana w produkcji żywności, a także leków.

Produktem w przypadku nietolerancji cukru mlecznego jest mleko bezlaktozowe. W rzeczywistości nie jest to produkt całkowicie pozbawiony tego związku. Zawartość laktozy wynosi poniżej 0,5 proc., co jest jednak ilością dobrze tolerowaną przez większość osób. Wadą takiej wersji białego napoju jest jednak wysoki indeks glikemiczny, który sprawia, że jest on bardziej tuczący (oraz słodszy w smaku). Oprócz mleka bez laktozy dostępne są już także jogurty czy serki o podobnie zmodyfikowanym składzie.

Skuteczne ograniczanie spożycia laktozy wymaga przede wszystkim uważnego czytania składów wszystkich wybieranych produktów. Zadanie jest ułatwione przez fakt, że zgodnie z obowiązującymi aktualnie przepisami składniki z wykazu alergenów muszą być wyróżnione na etykietach poprzez pogrubienie, podkreślenie lub inny krój pisma. Dotyczy to zarówno laktozy, jak i mleka wraz ze wszystkimi jego przetworami, m.in. dodatkami aromatyzującymi produkowanymi z serwatki.

Szczególną ostrożność należy zachować także przy wyborze produktów takich jak:

• pieczywo, zwłaszcza słodkie, a także chleb tostowy,
• różnego rodzaju słodycze i wypieki, także ozdoby do ciast czy polewy,
• dania gotowe, także zupki instant czy sosy w proszku,
• chipsy, chrupki – nie tylko te o smaku serowym,
• niektóre przetwory na bazie mięsa, między innymi wędliny, kiełbasy czy pasztety,
• margaryna.

Laktoza jest także niezwykle popularnym składnikiem w przemyśle farmaceutycznym, stosowanym przede wszystkim jako wypełniacz tabletek czy składnik otoczki tabletek powlekanych. Część takich preparatów występuje w formie kapsułek czy syropu. W wielu przypadkach jednak przyjęcie laktozy w takiej formie będzie nieuniknione. O ile jednak nie występuje bardzo silne uczulenie, dawki laktozy w zwykłych tabletkach nie powinny być odczuwalne dla pacjenta.

ZOBACZ: Czym jest nietolerancja laktozy i jak się objawia? Ekspert: dr Piotr Dąbrowiecki, alergolog