Chora wątroba potrzebuje troski. Lecznicza dieta wspomaga regenerację narządu i odżywia organizm. Zobacz zasady i jadłospis

Dieta wątrobowa to sposób żywienia stosowany w chorobach wątroby i innych stanach, które charakteryzują się niedożywieniem organizmu. Odpowiedni jadłospis jest podstawowym środkiem terapeutycznym w przypadku chorób tego narządu, ponieważ ich leczenie farmakologicznych hamuje tylko różne etapy ich powstawania, ale nie działa na przyczyny.

Dieta zalecana w schorzeniach wątroby to przeważnie lecznicza dieta bogatobiałkowa o tak dobranym składzie, by umożliwiała utrzymanie prawidłowego odżywienia organizmu lub usunięcia niedoborów pokarmowych i regenerację komórek wątroby, przy jednoczesnym odciążeniu tego narządu w przypadku upośledzenia jego czynności.

Skład diety wątrobowej zależy przede wszystkim od stopnia ograniczenia lub wyłączenia określonych czynności tego narządu. Zawsze powinna być to jednak dieta lekkostrawna i pozbawiona tzw. pustych kalorii, czyli produktów o niewielkiej wartości odżywczej. Bardziej szczegółowe zalecenia diety zmieniają się zwykle wraz ze stanem pacjenta.

Zalecana zawartość białka w diecie wątrobowej jest uzależniona od stanu chorego narządu. Standardowa lecznicza dieta wysokobiałkowa dostarcza 1,5-2 g białka na kilogram masy ciała, ale w zależności od rodzaju choroby zalecane dawki mogą być większe (np. w marskości) albo mniejsze, jak ma to miejsce w niewydolności wątroby.

Dlaczego ten składnik jest taki ważny? W przewlekłych chorobach wątroby częste jest niedożywienie z niedoborami białka, a także energii oraz niektórych składników mineralnych i witamin. Często pojawia się utrata masy mięśniowej, utrudniona lub niemożliwa staje się też regeneracja komórek wątroby.

Dodatkowych trudności w pokryciu istniejących deficytów pokarmowych przysparzają objawy chorób wątroby, takie jak brak apetytu, uczucie pełności po zjedzeniu nawet niewielkiej porcji pożywienia, częste wzdęcia, uczucie pragnienia, okresowe zaburzenia trawienia, a także monotonia diety, której skład podlega sporym ograniczeniom. W przypadku problemów z apetytem zaleca się częste sięganie po wartościowe biologicznie produkty i ograniczenie spożycia najbardziej sycących składników, m.in. tłuszczów. To również konieczność w przypadku chorób wątroby, którym towarzyszy otyłość.

Zwiększanie spożycia białka i innych składników pokarmowych powinno być stopniowe i połączone z obserwacją stanu organizmu. Nadmierne obciążenie wątroby poszczególnymi składnikami odżywczymi, zwłaszcza w późniejszych fazach choroby, grozi pogorszeniem stanu chorego, a nawet wystąpieniem śpiączki wątrobowej.

Wskazaniem do stosowania leczniczej wysokobiałkowej diety wątrobowej są schorzenia tego narządu. Taki jadłospis zaleca się zwykle pacjentom z chorobami takimi, jak:

• przewlekłe choroby miąższu wątroby w okresie jej wydolności, m.in.:
• niealkoholowa choroba wątroby (NAFLD),
• niealkoholowe stłuszczeniowe zapalenie wątroby (NASH),
• przewlekłe aktywne zapalenie wątroby,
• inne choroby zapalne wątroby, np. polekowe,
• toksyczne uszkodzenie wątroby, np. w wyniku zatrucia grzybami,
• alkoholowe stłuszczenie wątroby (AFL),
• okres zdrowienia po wirusowym zapaleniu wątroby (nawet do 6-12 miesięcy),
• wyrównana marskość wątroby (zwłóknienie wątroby),
• okres niewyrównania chorób wątroby bez jej niewydolności,
• leczenie chorób wątroby lekami immunosupresyjnymi czy penicyliną.

Leczniczą dietę białkową, zwykle po odpowiednich modyfikacjach, stosuje się też przy innych chorobach, m.in.:

• stany pooperacyjne w pierwszym okresie po zabiegu,
• nadczynność tarczycy,
• cukrzyca typu 2 z nadwagą,
• cukrzyca typu 1 (insulinozależna),
• okres rekonwalescencji po zawale mięśnia sercowego,
• po częściowym wycięciu trzustki,
• po całkowitym wycięciu jelita grubego,
• otyłość prosta (pokarmowa),
• nieswoiste zapalenie jelita grubego, m.in. wrzodziejące zapalenie jelita grubego,
• przewlekłe zapalenie trzustki,
• czerwienica prawdziwa (nadkrwistość),
• zespół resekcyjny – stan po resekcji żołądka, inaczej zespół poposiłkowy czy zespół dumping,
• niedoczynność tarczycy,
• celiakia (choroba trzewna),
• zespół Cushinga (hiperkortyzolizm),
• choroba Whipple’a,
• zespół utraty białka przez żołądek i jelita,
• inne zespoły złego trawienia i wchłaniania,
• zespół nerczycowy,
• długotrwałe leczenie hormonami kory nadnerczy i ich pochodnymi,
• wyniszczenie,
• stany niedożywienia białkowego np. w anoreksji, chorobie nowotworowej, pooperacyjnych przetokach żołądkowych i jelitowych,
• choroby z niedoborów pokarmowych,
• stany po urazach czaszki,
• stany po oparzeniach.

Wątroba jest narządem pełniącym w organizmie wiele kluczowych funkcji, związanych m.in. wytwarzaniem glukozy, białek czy żółci, przemianami podstawowych związków odżywczych, detoksykacją organizmu, magazynowaniem składników mineralnych i witamin czy regulacją gospodarki wodno-elektrolitowej. Dlatego choroby tego narządu mogą prowadzić do wielu zaburzeń metabolicznych.

Należy wiedzieć, że przy niewydolności wątroby zmniejsza się tolerancja białka nawet do dawki 1 g na kilogram masy ciała dziennie. W tej sytuacji, jak również w stanach takich jak hiperamonemia (podwyższony poziom amoniaku we krwi), stan przedśpiączkowy czy śpiączka wątrobowa konieczne jest stosowanie diety ubogobiałkowej. Nadmierna podaż białka może przyczynić się do rozwoju encefalopatii wątrobowej i spowodować zaburzenia neurologiczne takie jak spowolnienie psychiczne, dezorientacja czy drżenie metaboliczne mięśni.

Przejściową dietę niskobiałkową warto zastosować też przy niedomaganiach wątroby spowodowanych nadmiernym spożyciem tego składnika, a także tłuszczów i energii.

W przypadku diety wysokobiałkowej ustanowiono ścisłe zalecenia. Dotyczą one zawartości poszczególnych składników i kaloryczności, a także jakości produktów.

• Białko – w chorobach wątroby przebiegających z wydolnością tego narządu nawet w okresie niewyrównania przeważnie zaleca się leczniczą dietę wysokobiałkową, czyli o zawartości białka większej niż zalecana przez normy dla osób zdrowych. Uważa się, że posiłki powinny dostarczać ten składnik w ilości 1,5-2 g na kilogram masy ciała (albo 100-130 g) białka na dobę. W marskości wątroby i przewlekłym aktywnym zapaleniu wątroby podaż białka powinna wynosić 1,3-1,6 g na kilogram masy ciała na dobę, czyli 90-120 g.

Wartość biologiczna białkapowinna być wysoka, czyli powinno ono być bogate w aminokwasy egzogenne – nie wytwarzane przez ludzki organizm. Takie są przede wszystkim białka pochodzące z produktów zwierzęcych (jaja, mięso, ryby, produkty mleczne) – powinny one stanowić od 1/2 do 2/3 wszystkich spożywanych białek.

• Kalorie – dieta wątrobowa powinna pokrywać zapotrzebowanie organizmu na energię, które w wielu stanach towarzyszących chorobie jest zwiększone ponad normę. Przy prawidłowej masie ciała i odżywieniu zaleca się spożywanie 35-40 kcal na kilogram masy ciała (2400-2700 kcal dziennie), a przy znacznej niedowadze i niedożywieniu dawka ta wynosi 42-44 kcal na kg m.c. W przypadku nadwagi i otyłości dzienną dawkę kalorii ogranicza się do 800-1500 kcal dziennie, w zależności o poziomu codziennej aktywności.

• Tłuszcz – zalecane dawki tego składnika to 1 g/kg masy ciała, czyli ok. 70 g. Nie powinny jednak przekraczać 150 g dziennie. Należy jednak pamiętać, że już takie ilości mogą być źle tolerowane i prowadzić do wystąpienia objawów takich jak biegunka tłuszczowa, gorzkie i puste odbijanie, wzdęcia, tępe pobolewanie w nadbrzuszu czy zaparcie. Spożycie tłuszczu można zwiększać dopiero po ustąpieniu objawów jego niestrawności. Natomiast przy stłuszczeniu wątroby podaż tłuszczu powinna wynosić 30-50 g dziennie, z czego 10-15 proc. powinny stanowić wielonienasycone kwasy tłuszczowe, pochodzące z olejów roślinnych.

Większe ograniczenie spożycia tłuszczów jest zwykle niezbędne w przypadku zaburzeń wydzielania żółci, nie jest natomiast konieczne przy prawidłowej wadze i nie musi być wskazane nawet przy marskości wątroby przebiegającej bez żółtaczki, ponieważ zalecane rodzaje tłuszczów mają działanie lipotropowe, tj. pomagają zmniejszyć stłuszczenie wątroby.

Jeśli dieta zapewnia dość białka, tłuszcze nie odkładają się w wątrobie. Mają natomiast korzystny wpływ na smak potraw i możliwość urozmaicenia sposobów ich przygotowania, co jest ważne zwłaszcza w przypadku braku łaknienia. Umożliwiają też zapewnienie odpowiednich dawek kalorii, jak również niezbędnych ilości wielonienasyconych kwasów tłuszczowych i rozpuszczalnych w tłuszczu witamin A, D, E i K.

• Węglowodany – ich spożycie powinno wynosić od 300 g do 350-400 g dziennie. Należy przy tym maksymalnie ograniczyć udział w diecie cukrów prostych, które nasilają stłuszczenie wątroby, pogarszając pogorszenie stanu chorego. Najlepiej, by ich dawki nie przekraczały 70 g dziennie. Uważa się, że korzystnym ich źródłem jest miód, jednak tolerancja zawartej w niej fruktozy u osób z marskością wątroby wynosi zwykle 30-50 g. Jednocześnie dieta nie może zawierać zbyt dużej ilości produktów węglowodanowych bogatych w błonnik, zwłaszcza przy skłonności do wzdęć i biegunek czy żylakach przełyku.

• Sód – w przypadku wystąpienia obrzęków i puchliny brzusznej zaleca się ograniczenie jego spożycia do 500-1500 mg dziennie, np. 800-1200 mg w połączeniu z lekami moczopędnymi. Ich stosowanie może zbytnio obniżać stężenie we krwi potasu, co wymaga uzupełnienia tego pierwiastka z diety, a najczęściej również suplementów diety.

• Inne składniki mineralne i witaminy – ze względu na złe wchłanianie i nieprawidłowości metaboliczne w chorobach wątroby możliwe jest powstawanie utajonych niedoborów witamin A, K, C i z grupy B. Może także brakować wapnia, cynku i selenu. Źródła tych składników to m.in. produkty mleczne, jaja, mięso i ryby, warzywa liściaste i owoce jagodowe. Zalecane jest też spożywanie bogatych w witaminy B kompleks drożdży piwnych w dawce nawet do 50 g dziennie. W przypadku stwierdzonych niedoborów konieczna może być suplementacja diety lub pozajelitowe podawanie deficytowych składników, takich jak np. witamina K.

W zaawansowanych chorobach wątroby, takich jak marskość lub przewlekłe zapalenie, może pojawić się stan ich niewyrównania, który zazwyczaj poprzedza pojawienie się symptomów niewydolności tego narządu. Stan ten charakteryzuje się wystąpieniem nadciśnienia wrotnego, żółtaczki, puchliny brzusznej, obrzęków nóg i rąk, znacznego spadku poziomu albumin w surowicy krwi. Mogą pojawić się: niedobór protrombiny, żylaki przełyku, stan przedśpiączkowy bądź rozwinięta śpiączka wątrobowa.

Dieta wątrobowa powinna zawierać produkty łatwo trawione, które zapewniają dobrze wchłaniane związki odżywcze.

• produkty zbożowe: pieczywo pszenne, dobrze wypieczone bułki, drobnoziarniste kasze;
• produkty cukiernicze: biszkopty, herbatniki maślane, sucharki, lekkie pieczywo drożdżowe;
• mleko i jego przetwory: mleko, kwaśne mleko, biały ser, sery twarogowe, śmietana 10 proc. tłuszczu, półtłuste sery żółte;
• jaja (min. 1 szt. dziennie): ugotowane na miękko i w postaci dodatku do potraw, żółtka nie należy spożywać w przypadku upośledzenia wydzielania żółci;
• ziemniaki;
• chude mięso i wędliny: cielęcina, drób, wołowina, chude ryby, chuda szynka, polędwica;
• tłuszcze: świeże masło, miękkie margaryny, olej słonecznikowy, sojowy, arachidowy;
• warzywa i owoce: poza tymi przeciwwskazanymi, w postaci gotowych przecierów, soków, a przy dobrej tolerancji produkty rozdrobnione lub przetarte (np. owoce pestkowe); owoce powinny być bez skórek. Zalecana dzienna dawka to 300-400 g;
• przyprawy: sól, kwasek cytrynowy, koperek, natka pietruszki, majeranek, cynamon, wanilia;
• odżywki białkowe, najlepiej zawierające co najmniej 40 proc. aminokwasów rozgałęzionych (BCAA), takie jak izoleucyna, leucyna i walina.

Produkty i potrawy przeciwwskazane przy marskości wątroby i chorobach wątroby:

• gruboziarniste kasze,
• pełnoziarniste pieczywo i makarony,
• tłuste sery,
• tłuste wędliny,
• tłusta wieprzowina,
• wędzone ryby i wędliny,
• tłuste konserwy,
• tłuszcze stałe w temperaturze pokojowej,
• twarde margaryny,
• olej rzepakowy,
• jabłka i gruszki,
• warzywa kapustne,
• warzywa cebulowe,
• seler,
• szparagi,
• nadmierne ilości buraków,
• groch, fasola i inne suche nasiona roślin strączkowych,
• ostre przyprawy,
• suszona papryka,
• musztarda,
• kakao i czekolada,
• ciastka z kremem i torty,
• mocna kawa i herbata,
• napoje alkoholowe.

Dieta wątrobowa powinna składać się z większej liczby lżejszych posiłków , co ułatwia wykorzystanie w organizmie niezbędnych składników odżywczych, zwłaszcza białek. Z tego powodu po zapewniające je produkty trzeba sięgać przez cały dzień. Najlepiej jeść co najmniej 5 posiłków (a w przypadku braku łaknienia czy uczucia pełności nawet 6-7 razy dziennie), dzieląc całodzienną dawkę kalorii odpowiednio między posiłki:

• śniadanie – 25 proc. energii,
• drugie śniadanie – 10 proc. energii,
• obiad – 30 proc. energii,
• podwieczorek – 15 proc. energii,
• kolacja – 20 proc. energii.

Posiłki diety wątrobowej powinny składać się z dań gotowanych w niewielkiej ilości wody i na parze, duszonych i pieczonych we własnej wilgoci, np. w pergaminie czy naczyniu żaroodpornym, nie zaleca się natomiast smażenia, grillowania i przygotowania potraw z dużym dodatkiem tłuszczu.