Mocznik – norma we krwi, charakterystyka parametru i wskazania do badania. O czym może świadczyć podwyższony mocznik?

Mocznik (azot mocznikowy pozabiałkowy, BUN) to jeden z parametrów służący do oceny wydolności nerek, a także wątroby. Mocznik to końcowy produkt przemian białkowych, czyli rozkładu i metabolizmu spożytego wraz z pokarmem białka. Związek ten składa się z amoniaku i dwutlenku węgla, a wytwarzany jest w organizmie z toksycznego amoniaku w cyklu kwasu moczowego (cykl ornitynowy), który zachodzi w wątrobie. Mocznik wydalany przede wszystkim wraz z moczem, ponieważ śladowe ilości mocznika znajdują się w pocie i kale.

Czytaj także: Popękane pięty, suche dłonie, zwiotczała skóra? Ten niedrogi kosmetyk skutecznie je nawilży, wygładzi i ujędrni

Poziom stężenia mocznika we krwi zależy od wielu czynników, które ściśle związane są z:

• przemianami w organizmie protein oraz ich ilości w diecie (dieta niskobiałkowa, dieta normobiałkowa, dieta wysokobiałkowa),
• stopnia rozkładu białek endogennych białek, co może wzrastać w stanach wyniszczenia i niedożywienia (np. anoreksja),
• prawidłowości procesu wytwarzania moczu w nerkach (diureza), zwrotnego wchłaniania mocznika i wydalania go wraz z moczem,
• funkcjonowania wątroby i wytwarzania mocznika z amoniaku,

Badanie stężenia mocznika we krwi jest wykorzystywane przede wszystkim w diagnostyce chorób nerek, stopnia ich wydolności do pełnienia funkcji filtracyjnej oraz wytwarzania moczu. Regularne badania stężenia mocznika we krwi jest zalecane pacjentom kontrola ze skrajną niewydolnością nerek, w celu kontrolowania skuteczności leczenia dializami.

Znaczenie stężenia mocznika we krwi ma przy ocenie wydolności wątroby. Badanie wykonywane jest do oceny poziomu związków azotowych w organizmie, które mogą być zaburzone przy skrajnym wyczerpaniu, niedożywieniu oraz przy chorobach przebiegających z nasilonym katabolizmem tkanek ciała (niezamierzoną utrata masą ciała). Taki stan towarzyszy chemioterapii, osób z nowotworami, a także stanom zapalnym jelit.

Pomiar mocznika zlecany jest przez lekarza, gdy u pacjenta występuje dokuczliwa senność i ogólne zmęczenie, przewlekłe nudności, a nawet wymioty czy zaburzenia świadomości. Badanie wykorzystywane jest także w przypadku zaburzeń krzepliwości krwi charakterystycznych dla mocznicy – choroby związanej z zaburzeniami wydolności nerek.

Aby wynik badania był wiarygodny i jednoznaczny, pomiar stężenia mocznika należy łączyć z badaniem kreatyniny we krwi. Połączenie obu parametrów pozwala na odróżnienie przyczyn zwiększonej ilości związków azotowych (nerkowych i przednerkowych).

Pomiar mocznika to jedno z podstawowych badań diagnostycznych, jednak nie wchodzi w zakres parametrów ocenianych podczas morfologii krwi obwodowej. Mocznik we krwi oznaczany jest znacznie częściej niż mocznik w moczu.

Na badanie krwi należy zgłosić się do punktu pobrań w godzinach porannych, ponieważ należy być na czczo (ok. 8-12 godzin od ostatniego posiłku). Najlepiej nie spożywać posiłku po godzinie 18-tej dnia poprzedzającego badanie. Nie istnieją przeciwwskazania do wykonania pomiaru stężenia mocznika we krwi lub moczu. Pomiar stężenia mocznika we krwi polega na jednorazowym pobraniu krwi z żyły łokciowej pacjenta, natomiast właściwym materiałem biologicznym jest surowica.

Oznaczenie poziomu mocznika w surowicy krwi polega na rozkładzie mocznika za pomocą ureazy na amoniak i dwutlenek węgla. Na podstawie reakcji GLDH lub Berthelota dochodzi do ilościowego oznaczenia amoniaku i obliczenia stężenia mocznika.
Wynik badania wydawany jest na drugi dzień po jego wykonaniu.

Kreatynina to produkt przemiany materii, który występuje we krwi i moczu. Badanie stężenia kreatyniny w surowicy krwi pozwala na ustalenie prawidłowości pracy nerek (filtracji nerkowej), czyli zdolności nerek do wydalania kreatyniny z moczem.

Klirens kreatyniny należy wykonywać w godzinach porannych i na czczo. Pacjent powinien ograniczyć spożycie kawy i herbaty na 12 godzin przed wykonaniem badania, a dzień przed unikać intensywnego wysiłku fizycznego. Polecane jest także nawodnienie się przed badaniem – wypicie co najmniej 0,5 litra wody niegazowanej na godzinę przed pomiarem. Niezastosowanie się do tych zaleceń może spowodować zafałszowanie wyniku badania.

Poziom stężenia kreatyniny we krwi pacjenta zależy od szeregu czynników, m.in. płci, masy mięśniowej, ilości spożywanego białka. Przyjmuje się, że norma kreatyniny wynosi 0,6-1,3 mg/dl.

Wszelkie nieprawidłowości w poziomie kreatyniny wskazują na obecność u badanego choroby nerek. Przyczyną nadmiaru kreatyniny we krwi jest pogorszenie czynności nerek o charakterze trwałym (przewlekła niewydolność nerek) lub przejściowym (ostra niewydolność nerek).
Przyczyny obniżonego poziomu kreatyniny we krwi to przede wszystkim:

• ciąża,
• niedożywienie, wyniszczenie organizmu,
• choroby wątroby,
• wyniszczające choroby powodujące zanik mięśni.

Mocznik normy we krwi ma różne w zależności od wieku pacjenta, sposobu odżywiania się oraz poziomu aktywności fizycznej. Poziom mocznika we krwi zwiększa się wraz z upływem lat życia, jest wyższy u osób na diecie wysokobiałkowej oraz aktywnych fizycznie. U dzieci ze względu na procesy anaboliczne (polegające na syntezie białek), stężenia mocznika jest niższe niż u osób dorosłych.

Wartości referencyjne podawane przez poszczególne laboratoria mogą być nieco inne, ale za prawidłowe przyjmuje się następujące:

• mocznik – norma u osoby dorosłej wynosi 15-40 mg/dl (2-6,7 mmol/l),
• mocznik – norma w postaci azotu mocznika (BUN) wynosi 7-18 mg/dl.

Podwyższony mocznik we krwi nieznacznie powyższej normy nie powinien budzić niepokoju u osób starszych, aktywnych fizycznie i stosujących dietę o wysokiej zawartości białka (>1 g na kg masy ciała) szczególnie zwierzęcego, jeśli funkcje nerek i wątroby są prawidłowe. Badanie mocznika we krwi wykonane w stanie odwodnienie organizmu, prawdopodobnie da wynik powyżej normy, co jest fałszywie dodatnim wynikiem.

Podwyższony mocznik, któremu towarzyszą gorączka, wymioty i biegunka należy natychmiast skonsultować się z lekarzem. Wysokie stężenie mocznika we krwi wiąże się z ryzykiem wystąpienia encefalopatii wątrobowej. Niepokojącym powinien być mocznik podwyższony u osoby ze zdiagnozowaną przewlekłą chorobą nerek, gdyż może to świadczyć o nieprawidłowym leczeniu lub postępie choroby.

Podwyższony mocznik jest objawem:

• pogorszonej czynności nerek na skutek ostrej lub przewlekłej niewydolności nerek,
• upośledzenia funkcji wydalniczej nerek,
• pozanerkowej niewydolności nerek (np. zwężenia moczowodów),
• chorób nowotworowych nerek, wątroby i niedrożności dróg moczowych,
• nadczynności tarczycy,
• amyloidozy – nieprawidłowe gromadzenie się nierozpuszczalnych białek w tkankach i narządach organizmu,
• krwawienia do przewodu pokarmowego spowodowane uszkodzeniami przewodu,
• katabolizm występującego przy chemioterapii, u osób z ciężkimi oparzeniami i urazami prowadzącymi do zmiażdżenia tkanek,
• przyjmowania glikokortykosteroidy.

Objawy podwyższonego mocznika we krwi związane są z ogólnym stanem zdrowia oraz problemami z funkcjonowaniem układu moczowego pacjenta. Przy ostrej lub przewlekłej niewydolności nerek może występować:

• skąpomocz – wydalanie 400-500 ml moczu na dobę,
• a nawet bezmocz – wydalanie <100 ml moczu dziennie).

Charakterystyczne jest pojawienie się bólu przy oddawaniu moczu oraz obecność krwi w moczu chorego. Inne objawy, które zaburzają codzienne funkcjonowanie to m.in. drażliwość, niepokój i nerwowość, nadmierne pobudzenie, zaburzenia świadomości oraz koncentracji, zmęczenie i senność. Nadmiar mocznika we krwi może prowadzić do zaburzeń rytmu serca, zaburzeń krzepliwości krwi i nadciśnienia krwi, skurczy mięśni i drętwienia kończyn, świądu skóry, uciążliwego bólu pleców w okolicy żeber oraz nudności i wymiotów.

Obniżony mocznik we krwi ze względu na procesy budowy tkanek (procesy anaboliczne) może występować u dzieci. Stan ten jest charakterystyczny dla osób na diecie o niskiej zawartości białka (<0,8 g na kilogram masy ciała), szczególnie zwierzęcego. Przyczyny wyniku badania poniżej dolnej granicy normy mogą być:

• uszkodzenie nerek – dysfunkcja, niewydolność,
• martwica kanalików nerkowych,
• zaawansowana niewydolność wątroby i związane z tą chorobą wyniszczenie organizmu (np. w przypadku marskości wątroby),
• niedożywienie,
• przewodnienie organizmu,
• poliuria (wzmożone wydalanie moczu).

Nieprawidłowy wynik badania poziomu mocznika we krwi należy zgłosić lekarzowi, który powinien zalecić dalszą diagnostykę. Do właściwej interpretacji stężenia poziomu mocznika we krwi pacjenta niezbędne jest oznaczenie kreatyniny i amoniaku oraz skierowanie na badanie ultrasonograficzne nerek. Jedynie pełna diagnostyka laboratoryjna i obrazowa umożliwia prawidłowe ustalenie przyczyny niewłaściwego stężenia mocznika we krwi.

Podstawą w leczeniu objawów towarzyszących nieprawidłowemu stężeniu mocznika we krwi pacjenta jest stosowanie się do zaleceń dietetycznych i zwiększenie, bądź ograniczenie spożycia białka wraz z dietą. W diecie niskobiałkowej zalecanej osobom z podwyższonym mocznikiem we krwi i chorobami nerek jest ograniczenie spożywania białka przez pacjenta do 0,6-0,7 g/kg masy ciała na dobę. Produkty o niskiej zawartości białka to ryż, ziemniaki, niskobiałkowe pieczywo i makaron, warzywa, owoce, masło, oleje roślinne, dżem i marmolada, kisiel.

W diecie wysokobiałkowej polecanej przy chorobach wątroby, wyniszczeniu i niedożywieniu, należy spożywać białko w ilości minimum najmniej 1 g/kg masy ciała na dobę. Produkty o wysokiej zawartości białka to mięso zwierzęce, ryby, przetwory mleczne, jaja, nasiona roślin strączkowych i orzechy.

Mocznica – charakterystyka, objawy, leczenie
Mocznica to schorzenie towarzyszące przewlekłym chorobom nerek (niewydolności) związane z zaburzeniami pracy nerek i magazynowaniem toksyn mocznicowych. Nieprawidłowe funkcjonowanie nerek prowadzi do gromadzenia w organizmie człowieka szkodliwych produktów przemiany materii, które powinny być usuwane wraz z moczem i wzrostu stężenia poziomu mocznika.

Mocznica stanowi stan zagrożenia życia pacjenta, dlatego wymaga szybkiej diagnostyki i stałej kontroli lekarskiej.

Przyczynami wystąpienia mocznicy są choroby powodujące upośledzenie funkcje miąższu nerek lub zmiany naczyniowe. Objawy towarzyszące mocznicy to:

• drażliwość,
• nadmierna senność lub pobudzenie,
• spadek apetytu,
• nudności i wymioty,
• niesmak w ustach,
• zapach amoniaku wydobywający się z ust,
• zaburzenia rytmu pracy serca,
• biegunka,
• niedokrwistość.

Leczenie mocznicy jest długotrwałe, uzależnione od nasilenia choroby i może polegać na leczeniu przyczynowym lub objawowym. Konieczna jest zmiana diety na niskobiałkową, czyli o restrykcyjnie kontrolowanej ilości białka, sodu i fosforu. Stosowane jest wraz z dietą leczenie nerkozastępcze – dializy – w celu przywrócenia prawidłowej funkcji nerek i pozbycie się nadmiaru mocznika i innych produktów przemiany materii z krwi.

1. Grata-Borkowska U. i inni: Zaburzenia psychiczne i neurologiczne u pacjentów z encefalopatią wątrobową. Psychiatria, 2016