Jest składnikiem wielu produktów. To jednak nie to samo, co w naturalnej postaci. Ten tłuszcz zawiera szkodliwe, a nawet rakotwórcze związki

Olej palmowy to tłuszcz pozyskiwany z owoców olejowca gwinejskiego (Elaeis guineensis), nazywanego też palmą olejową, które w całości zawierają 30-35 proc. tłuszczu. Tak naprawdę olej palmowy to jednak dwa rodzaje tłuszczu, bo otrzymuje się go zarówno z nasion (ang. palm kernel oil), jak i z miąższu oleistych owoców palmy (palm oil).

Olej palmowy stanowi najczęściej stosowany rodzaj tłuszczu w przemyśle spożywczym. Spożywamy go przede wszystkim w produktach przetworzonych. Używany jest także do wytwarzania pasz dla zwierząt, kosmetyków (np. mydeł, balsamów do ciała, szamponów). W krajach zachodnich występuje przy tym w składzie połowy produktów w supermarketach. W Europie zastosowania te pochłaniają ok. 40 proc. produkcji, a pozostała, większa część, wykorzystywana jest w przemyśle chemicznym czy biopaliw.

Palma olejowa pochodzi z Afryki Zachodniej, jednak obecnie do największych producentów oleju palmowego należą Indonezja i Malezja, które zapewniają ponad 85 proc. światowych dostaw. Uprawia się ją także w Tajlandii czy Ameryce Południowej i Środkowej, ponieważ wymagany przez nią klimat panuje w strefie okołorównikowej.

Owoce zapewniają drzewa w wieku 3-4 lat, a z każdego można pozyskać ok. 40 kg oleju rocznie. Tymczasem roczna produkcja na świecie w sezonie 2021/2022 wyniosła, według portalu Statista, aż 75,5 miliony ton rocznie, co obrazuje ogromną skalę, w jakiej uprawia się palmę olejową na świecie. W rzeczywistości ilość wytwarzanego oleju palmowego stanowi 40 proc. całej światowej produkcji wszystkich olejów roślinnych.

Skąd ta popularność? Wynika z wydajności plantacji. Aby pokryć globalne zapotrzebowanie na oleje roślinne, według szacunków WWF trzeba by przeznaczyć 10 razy większą powierzchnię ziemi na uprawę ich alternatywnych źródeł, takich jak soja czy palma kokosowca. Z 1 ha upraw palmy można uzyskać ok. 5 razy więcej tłuszczu niż z takiej samej powierzchni upraw rzepaku.

Olej palmowy występuje w wielu różnych rodzajach, zwłaszcza w zależności od sposobu przetworzenia. Warto przy tym wiedzieć, że jako „olej palmowy” określany jest tłuszcz z miąższu owoców palmy.

Surowy olej palmowy (z miąższu owoców), tzw. czerwony, ma intensywny pomarańczowy kolor, który pochodzi od związków karotenowych. Stosowany jest głównie w lokalnych kuchniach krajów, gdzie uprawia się palmę, można znaleźć go jednak np. w sklepie internetowym. Natomiast naturalny olej z nasion palmy jest zwykle jasnożółty.

Rafinowany, czyli oczyszczony olej palmowy, ma barwę jasnożółtą i jest bezzapachowy – w takiej formie jest powszechnie stosowany w produktach przemysłowych. Taki olej często jest też chemicznie utwardzany, co zgodnie z nazwą procesu zapewnia mu stałą konsystencję i sprawia, że jest często stosowany w przemysłowych produktach spożywczych.

W produktach takich, m.in. mleku modyfikowanym dla niemowląt, pojawia się także oleina palmowa, która jest oddzieloną frakcją tłuszczów płynnych z rafinowanego oleju palmowego. Bywa także utwardzana i stosowana m.in. jako frytura. Proces utwardzania (uwodornienia) tłuszczów, sprawia, że stają się one szczególnie niekorzystne dla układu krążenia.

Olej palmowy w produktach sklepowych jest uważany za szkodliwy składnik diety. Pierwszym powodem są nienasycone kwasy tłuszczowe, których nadmierne spożycie sprzyja podniesieniu się poziomu cholesterolu LDL. To właśnie ta frakcja odkłada się jako płytka miażdżycowa w naczyniach krwionośnych, do czego prowadzi jej utlenianie. Proces ten wynika ze stresu oksydacyjnego, m.in. związanego z niską jakością odżywczą żywności. Niestety, takie są właśnie produkty spożywcze z olejem palmowym – wysokoprzetworzone i pozbawione wielu cennych składników. Używany w nich olej jest rafinowany, a potem często także utwardzony, a więc stanowi źródło rakotwórczych związków.

Według opinii naukowców z Uniwersytetu Harvarda naturalny, inaczej surowy lub czerwony olej z owoców palmy nie jest złym wyborem, bo zawiera mniej nasyconych kwasów tłuszczowych niż masło (czy olej z nasion palmy) i jest wolny od kwasów typu trans. Jednak już inne rodzaje nie są już pożądane w diecie.

Skład, a przez to działanie tłuszczu palmowego, zależy od stopnia jego przetworzenia:

• Olej palmowy z owoców – zawiera tylko ok. 50 proc. nasyconych kwasów tłuszczowych, w tym kwasu palmitynowego, ale jednocześnie ok. 40 proc. zdrowych jednonienasyconych kwasów tłuszczowych (głównie oleinowego – w oliwie z oliwek stanowi on ok. 70 proc.) i 10 proc. kwasów wielonienasyconych, przede wszystkim linolowego z grupy omega-6, który w pewnych ilościach jest niezbędny.
• Olej palmowy z nasion – zawiera większość (85 proc.) nasyconych kwasów tłuszczowych, głównie mirystynowego i laurynowego, których w diecie jest za dużo.
• Oleina palmowa – zawiera więcej kwasu oleinowego (39-45 proc.) i linolowego (10-13 proc.) niż olej palmowy z owoców, co stanowi skład bardzie korzystny dla organizmu.
• Olej palmowy rafinowany – olej z owoców palmy pozbawiony karotenów i innych naturalnych związków, jednak zanieczyszczony szkodliwymi związkami powstającymi w procesie oczyszczania, takimi jak estry kwasów tłuszczowych glicydolu oraz estry kwasów tłuszczowych mono-3-chloropropan-1,2-diolu (3-MCPD). Są znane z działania uszkadzającego DNA (genotoksycznego) i prowadzącego do rozwoju raka (kancerogennego).
• Olej palmowy utwardzony i częściowo utwardzony – olej z owoców palmy, a także oleina palmowa poddane procesowi chemicznego uwodornienia to tłuszcz, w którym nienasycone kwasy tłuszczowe zostały przekształcane do nasyconych i szkodliwych izomerów „trans”. Związki te promują stan zapalny w ustroju, podnoszą poziom „złego” cholesterolu LDL, a obniżają stężenie jego ochronnej dla naczyń krwionośnych frakcji HDL.

Zastosowanie oleju palmowego w żywności obejmuje wiele różnych produktów. Jest używany m.in. do produkcji margaryn, kostkek rosołowych, zup i sosów w proszku, chipsów, maseł orzechowych, produktów mlecznych, dań mrożonych i słodyczy, jest np. w czekoladzie, batonikach, lodach, ciastkach i innych wyrobach cukierniczych.

Zobacz: Czy istnieje zdrowa margaryna? Co lepiej jeść: masło czy margarynę? Poznaj fakty i mity.

Niestety, Polska należy do regionów Europy o największej konsumpcji oleju palmowego. I chociaż ponad sto krajowych firm korzysta już z produktu certyfikowanego (o tym dalej), jest on obecny w wielu spożywanych wyrobach innych producentów.

Warto więc dokładnie sprawdzać skład produktów, zwracając m.in. uwagę na oznaczenia mogące pojawiać się na wyrobach czekoladowych. Chodzi o ekwiwalenty tłuszczu kakaowego (ang. CBE, cocoa butter equivalents) i jego substytuty, np. tłuszcze laurynowe (CBS, cocoa butter substitutes).

Zadanie może być utrudnione w przypadku innych wyrobów z tym składnikiem, zwłaszcza kosmetycznych, w tym detergentów. Olej palmowy występuje tam bowiem pod różnymi nazwami, zwłaszcza w postaci związków pochodnych. Oto niektóre z nich:

• oleyl alcohol,
• octyldodecanol,
• cetyl alcohol,
• emulgator E471,
• glycerol stearate,
• sorbitol oleate,
• sorbitol stearate,
• tocopheryl acetate,
• isopropyl myristate,
• stearyl alcohol,
• palmitic acid,
• ethylhexyl palmitate,
• ascorbyl palmitate.

Głównym problemem związanym z produkcją oleju palmowego jest wycinka lasów tropikalnych pod uprawę. W ten sposób utracone zostały tysiące ich hektarów. Od lat 1970. tylko do 2015 roku ich powierzchnia wiodącej w produkcji Indonezji spadła o połowę.

Skutkiem deforestacji jest niszczenie bioróżnorodności i wymieranie gatunków fauny i flory. Ogromny jest także wpływ wciąż rosnących upraw palmy olejowej na środowisko, a to z powodu masowego stosowania pestycydów, w tym klimat, m.in. poprzez na emisję dwutlenku węgla do atmosfery związanej zwłaszcza z wypalaniem roślinności.

Krytykowane są także biopaliwa z oleju palmowego, które od 2009 roku są obowiązkowym dodatkiem do paliw do pojazdów silnikowych w Unii Europejskiej. Na ten cel zużywana jest ponad połowa sprowadzanego oleju palmowego. Niestety, w związku z emisją CO2 i metanu podczas jego produkcji, mają trzykrotnie większy negatywny wpływ na klimat niż pozyskiwanie paliw kopalnych. Niszczenie lasów, które akumulują wodę, przyczynia się do zaburzeń jej gospodarki na całej planecie i związanych z tym zmian klimatycznych.

– Wylesianie wpływa negatywnie nie tylko na zmniejszenie różnorodności biologicznej samego lasu tropikalnego, ale także przyczynia się do powodzi, tworzenia osuwisk oraz wymierania wielu gatunków zwierząt, takich jak słonie, nosorożce, tygrysy czy orangutany. Zakazanie sprowadzania produktów na bazie oleju palmowego niesie jednak za sobą ryzyko – mówi dr inż. Krystian Szczepański, Dyrektor Instytutu Ochrony Środowiska – Państwowego Instytutu Badawczego. – Nie tylko nie powstrzymamy wylesiania indonezyjskiej dżungli, ale wręcz będziemy pozyskiwać jeszcze większe obszary, tylko pod innymi szerokościami geograficznymi pod uprawę rzepaku, soi i słonecznika. Ogólnoświatowa dyskusja na temat oleju palmowego powinna skupić się na bardziej zrównoważonych metodach uprawy palmy olejowej, bieżącej kontroli plantacji oraz certyfikacji pozyskanego surowca.

Przy zakupie produktów z zawartością oleju palmowego warto wybierać te, w których pochodzi on z certyfikowanych upraw. W przeciwieństwie do tworzonych przez lata plantacji są one zrównoważone, czyli nie prowadzą do dalszej degeneracji środowiska, a ich używania wymaga prawo UE ustanowione 6 grudnia 2022 r., które weszło w życie 26. grudnia. Zabrania ono sprzedaży oleju palmowego, sojowego i pochodnych z plantacji przyczyniających się do globalnej deforestacji. Producenci mają 18 miesięcy na wprowadzenie zmian, a mniejsze podmioty dostały dodatkowo jeszcze pół roku.

Certyfikacją oleju palmowego zajmuje się RSPO, pozarządowa organizacja non-profit złożona w 2004 r. i wspierana m.in. przez WWF (ang. Roundtable on Sustainable Palm Oil – „Okrągły Stół do spraw Zrównoważonego Oleju Palmowego”). Zrzesza ona podmioty ze wszystkich elementów łańcucha dostaw, od plantatorów i producentów, po dystrybutorów czy inwestorów. Obecnie certyfikacją RSPO objęte jest już ok. 20 proc. światowej produkcji oleju, a liczba zrzeszonych członków przekroczyła 2,5 tysiąca.

– Uprawa palmy olejowej jest nawet do siedmiu razy bardziej wydajna niż uprawy innych roślin oleistych. Dlatego, jeśli chcielibyśmy zastąpić olej palmowy innymi olejami roślinnymi, wymagałoby to wygospodarowania dodatkowej powierzchni rolnej i doprowadziło do dalszej degradacji środowiska oraz utraty różnorodności biologicznej w kolejnych regionach – tłumaczy Magdalena Rusiłowicz, koordynatorka sekretariatu PKZOP w WWF Polska. – W zamian powinniśmy dążyć, aby produkty na sklepowych półkach zawierały z 100% zrównoważonego oleju palmowego.