Co to jest żółtaczka, z czego wynika i czy jest zaraźliwa? Rodzaje i typy żółtaczki, objawy, badania i leczenie

Żółtaczka, inaczej ikteria (z łacińskiego icterus) jest zespołem objawowym, który wskazuje na inną dolegliwość, ale sama w sobie nie stanowi choroby. I chociaż mówi się m.in. o szczepieniu przeciw żółtaczce, tak naprawdę jest ono skierowane przeciw wywołującym ją wirusom, które atakują wątrobę.

Żółtaczka to stan, w którym pojawia się żółte zabarwienie skóry, błon śluzowych i białkówek oczu. Jest on rezultatem odkładania się w tkankach bilirubiny, której nadmiar transportowany jest wraz z krwią. Mowa tu o fizjologicznym barwniku żółciowym, który powstaje w efekcie degradacji zużytych czerwonych krwinek i niektórych białek (np. mioglobiny, cytochromów), a konkretnie – zawartej w nich hemoglobiny i innych związków hemowych, czyli zawierających związane żelazo.

Sprawdź także: Jesz jagody prosto z krzaczka? Możesz zarazić się groźnym dla życia pasożytem. Mycie jagód jest konieczne. Zobacz, jak robić to prawidłowo

W organizmie zdrowego człowieka bilirubina osiąga stężenie 0,3-1 mg/dl surowicy krwi, przy czym tylko ok. 10 proc. to jej postać niezwiązana. Natomiast u osób z żółtaczką wynik ten jest trzykrotnie wyższy. Zdarza się też, że poziom bilirubiny jest podwyższony w mniejszym stopniu. Natomiast w przypadku mniejszych przekroczeń normy mówimy o stanie przedżółtaczkowym.

Bilirubina występuje w surowicy krwi w dwóch frakcjach. Forma niezwiązana nie ulega rozpuszczeniu w wodzie. We krwi barwnik ten jest transportowany wraz z albuminą, docierając w ten sposób do wątroby. Tam rozpoczyna się proces jego sprzęgania z kwasem glukuronowym i siarkowym w ramach przekształcania w rozpuszczalny w wodzie urobilinogen. Wraz z żółcią złożona forma bilirubiny przedostaje się do jelit, skąd jest wydalana wraz z kałem.

Żółtaczka stanowi zespół objawów o różnorakim podłożu i nie każda choroba, która skutkuje wystąpieniem jej charakterystycznych symptomów jest bezpośrednio związana z wątrobą.

Do najczęstszych przyczyn rozwoju żółtaczki należą m.in.:

• ostre wirusowe zapalenie wątroby,
• choroby wynikające z nadużywania alkoholu (marskość, zapalenie wątroby, choroby poalkoholowe),
• długotrwałe oddziaływanie czynników toksycznych,
• nadużywanie leków,
• uwarunkowania genetyczne (zespół Gilberta),
• niedrożność dróg żółciowych, np. będąca następstwem choroby nowotworowej),
• wewnątrzwątrobowy zastój żółci (będący następstwem WZW, choroby alkoholowej, działania niektórych toksyn, nadużywania leków),
• zewnątrzwątrobowy zastój żółci (pojawiający się w przebiegu kamicy wątrobowej),
• zwężenie żółciowego przewodu wspólnego (będące następstwem zabiegów chirurgicznych),
• nowotwór trzustki.

Do innych możliwych czynników mogących wywołać żółtaczkę należą:

• mechaniczne urazy wątroby,
• długotrwałe głodówki,
• gruźlica,
• chłoniaki,
• nadczynność śledziony,
• niewydolność krążenia,
• nadczynność tarczycy,
• choroba Wilsona,
• zespół Rotora,
• zespół Criglera-Najjara,
• zespół Dubina-Johnsona.

Od żółtaczki będącej objawem chorobowym należy jednak odróżnić tzw. żółtaczkę rzekomą. Tak nazywa się żółte przebarwienie skóry, które może pojawić się przy spożywaniu przez dłuższy czas produktów zawierających barwniki z grupy karotenoidów, takie jak beta-karoten (np. soki marchwiowe, suplementy diety wspomagające kolor opalenizny). Stan ten nie stanowi zagrożenia dla zdrowia i mija w sposób samoczynny.

Żółtaczka występuje w wielu odmianach i jest klasyfikowana na podstawie wywołującego ją czynnika.

• Żółtaczka hemolityczna (inaczej przedwątrobowa) – jest następstwem nasilonego rozpadu barwników hemowych i może wynikać m.in. z nieprawidłowości w budowie czerwonych krwinek a także czynników pozakrwinkowych, takich jak reakcje autoimmunologiczne, zatrucia metalami ciężkimi (ołów, miedź) czy lekami, uszkodzenia mechaniczne, zakażenia, hipersplenizm czy mocznica.
• Żółtaczka miąższowa (wewnątrzwątrobowa) – stanowi wynik uszkodzenia komórek wątroby w wyniku infekcji, toksycznego działania substancji chemicznych na wątrobę, zaburzeń metabolicznych i reakcji autoimmunologicznych.
• Żółtaczka mechaniczna (pozawątrobowa) – jest powodowana przez zmniejszenie lub zablokowanie odpływu żółci z dróg żółciowych.

Żółtaczka u noworodka może być zjawiskiem fizjologicznym lub stanem chorobowym. W pierwszym przypadku stanowi efekt wzrostu stężenia bilirubiny we krwi, co może nastąpić w drugiej lub trzeciej dobie życia malca. W drugim przypadku może stanowić m.in. objaw choroby hemolitycznej, wynikającej z braku zgodności antygenowej matki i dziecka w zakresie układu grupowego krwi AB0 i Rh.

Bez względu na podłoże żółtaczka u noworodka rozpoczyna się od głowy i stopniowo zmierza w kierunku tułowia i stóp.

Wśród żółtaczek miąższowych, czyli rozwijających się w obrębie wątroby, wyróżnia się następujące rodzaje:

• Żółtaczka infekcyjna (dawniej żółtaczka zakaźna) stanowi wynik uszkodzenia komórek wątroby w wyniku infekcji wirusowej (m.in. wirusami WZW A, B, C, D, E, cytomegalii – CMV i Epsteina-Barr – CBV), ale także bakteryjnej (m.in. leptospirozy), w tym posocznicy.
• Żółtaczka toksyczna – może rozwijać się na skutek zatrucia grzybami, alkoholem, lekami (należą do nich m.in. paracetamol, statyny, przeciwnowotworowe cytostatyki, hormony płciowe) czy chemikaliami,
• Żółtaczka metaboliczna – jej podłoże stanowią zwykle zaburzenia przemian żelaza (hemochromatoza) i miedzi (choroba Wilsona) oraz niedobór produkowanego w wątrobie białka osocza krwi o nazwie alfa-1 antytrypsyna,
• Żółtaczka autoimmunologiczna – może być rezultatem autoimmunologicznego zapalenia wątroby (AIH) czy schorzeń takich jak pierwotna marskość żółciowa (PBC) czy podostre stwardniające zapalenie dróg żółciowych (PSC).

Istnieje ponadto pojęcie żółtaczki wszczepiennej, które dotyczy ikterii wywołanej przez wirusy przenikające do organizmu podczas zabiegów medycznych i najczęściej stosowane jest w odniesieniu do żółtaczki powodowanej przez HBV.

Żółtaczka mechaniczna, nazywana też zaporową lub zastoinową, jest wynikiem zablokowania odpływu żółci do dwunastnicy, który może być spowodowane przez określone czynniki oddziaływujące od wewnątrz lub od zewnątrz przewodów żółciowych.

Przyczyny zmniejszenia przepływ żółci wewnątrz żółciowodów to m.in.:

• kamica żółciowa,
• zwężenia pozapalne czy pooperacyjne przewodów żółciowych,
• pierwotne nowotwory przewodu żółciowego wspólnego,
• skurcz mięśni gładkich dróg żółciowych,
• obecność pasożytów takich jak glista ludzka,
• rak brodawki Vatera, czyli ujścia przewodu żółciowego wspólnego do dwunastnicy.

Ucisk dróg żółciowych od zewnątrz może mieć miejsce w sytuacjach takich jak:

• stany zapalne i rak głowy trzustki,
• nowotwory trzustki, pęcherzyka żółciowego, żołądka czy jelita grubego, powodujące powiększenie węzłów chłonnych wnęki wątroby.

Skutkiem blokady jest tzw. cholestaza, czyli zastój żółci. Jej źródłem są jednak nie tylko wymienione wyżej czynniki pozawątrobowe – możliwa jest też cholestaza węwnątrzwątrobowa, spowodowana upośledzeniem pracy wątroby m.in. na skutek infekcji, zaburzeń metabolicznych, anatomicznych czy wrodzonych.

Żółtaczki dzieli się na trzy podstawowe typy ze względu na rodzaj wirusowego zapalenia wątroby, które jest jej przyczyną. To najczęściej wirusy HAV, HBV i HCV, choć również HDV i HEV.

• Żółtaczka typu A to tzw. żółtaczka pokarmowa, wywołana przez wirusa HAV (Hepatitis A Virus). Drobnoustrój przenoszony jest drogą pokarmową m.in. z wodą pitną. Do zakażenia organizmu wystarczy, że w skażonej wodzie zostaną umyte produkty spożywcze. Dostępna jest szczepionka, która zapobiega rozwojowi WZW A.

• Żółtaczka typu B to żółtaczka wszczepienna będąca następstwem wirusowego zapalenia wątroby typu B, wywołanywanego przez wirus HBV. Dla tej choroby charakterystyczne są groźne powikłania, m.in. marskość i niewydolność wątroby, których wystąpienie może prowadzić nawet do rozwoju nowotworu. WZW B przenosi się wraz z krwią, drogą skaleczenia (np. zainfekowaną igłą), podczas stosunków płciowych, a także w rezultacie zabiegów szpitalnych. Do zarażenia dochodzi również w wyniku przetoczenia zakażonej krwi. Również w przypadku WZW B dostępne jest szczepienie, które chroni przed zarażeniem.

• Żółtaczka typu C, będąca efektem zakażenia wirusem HCV, odpowiedzialnym za zapalenie wątroby typu C, przez długi czas nie daje objawów. Tylko niektórzy chorzy odczuwają nudności, świąd skóry i osłabienie koncentracji. Źródłem zakażenia jest krew, przez co WZW C można się zarazić podczas transfuzji, w salonach kosmetycznych, gabinetach medycyny estetycznej, studiach tatuażu i w gabinetach stomatologicznych.

Żółtaczka w pierwszej kolejności zauważana jest na podstawie zmiany koloru białkówek oczu i śluzówki jamy ustnej na żółtawy. Dość wcześnie występują także symptomy w postaci zaciemnienia moczu, który przybiera barwę podobną do koloru mocnej herbaty, oraz odbarwienia kału (przybiera jasny kolor i gliniasty wygląd).

Istotnym objawem jest też świąd skóry w okolicach wątroby, będący rezultatem utrudnionego wypływu żółci. Czasami zdarza się, że ten objaw występuje jeszcze przed ujawnieniem żółtaczki, czyli przed wyraźnym zażółceniem skóry. Charakterystyczny świąd skóry dotyczy żółtaczek miąższowych i mechanicznych. Największe nasilenie tego objawu obserwuje się w godzinach nocnych i po rozgrzaniu skóry.

W żółtaczce może ponadto wystąpić ból w okolicy wątroby, a także poza obszarem tego narządu, co wskazuje na żółtaczkę o źródle pozawątrobowym.

W przypadku żółtaczki hemolitycznej, charakterystyczny jest jasny kolor moczu i ciemny stolca. Ten rodzaj choroby należy do grupy żółtaczek przedwątrobowych i doprowadza do wzrostu stężenia bilirubiny wolnej, co jest następstwem nadmiernego rozpadu czerwonych ciałek krwi.

Żółtaczka rozpoznawana jest na podstawie szczegółowych badań. W pierwszej kolejności lekarz przeprowadza dokładny wywiad z pacjentem. Zadawane pytania dotyczą kwestii takich jak:

• przyjmowane preparaty i leki,
• przebyte operacje przewodu żółciowego,
• ekspozycja na czynniki o działaniu toksycznym,
• szczepienia przeciw wirusowemu zapaleniu wątroby,
• styl życia,
• ilość spożywanego alkoholu
• dożylne przyjmowanie środków odurzających lub innych substancji, np. anabolików,
• życie intymne, zwłaszcza liczba partnerów seksualnych i stosowanie zabezpieczenia,
• wystąpienie żółtaczki w rodzinie chorego.

W dalszej kolejności konieczne jest wykonanie badania palpacyjnego (dotykowego) brzucha i pobranie próbki krwi do badań celem oznaczenia parametrów takich jak:

• bilirubina całkowita,
• bilirubina bezpośrednia (sprzężona),
• fosfataza alkaliczna,
• aktywność aminotransferazy.

Badania krwi dają możliwość stwierdzenia ewentualnego uszkodzenia komórek wątroby, jak również pozwalają też wykryć zastój żółci w narządzie.

Następny etap rozpoznania żółtaczki to badania obrazowe – tomografia komputerowa lub rezonans magnetyczny i USG jamy brzusznej. Ultrasonografia umożliwia ujawnienie zewnątrzwątrobowego zastoju żółci. W niektórych przypadkach wykonywana jest laparoskopia lub biopsja. Zestaw zleconych badań jest zależny od występujących objawów, które pozwalają na wstępne określenie rodzaju żółtaczki.

Żółtaczka nie może być leczona w sposób jednolity, gdyż stanowi zespół objawów charakterystyczny dla przebiegu wielu schorzeń. W każdym przypadku metody leczenia są dobierane indywidualnie, stosownie do źródła wystąpienia żółtaczki. Pojawienie się niepokojących objawów, które nie wynikają z żółtaczki rzekomej, w każdym przypadku wymaga konsultacji lekarskiej.

Natychmiastowe rozpoczęcie leczenia jest konieczne, gdy wraz z żółtaczką pojawiają się objawy takie jak gorączka, dreszcze, ból brzucha czy nudności i wymioty.

Leczenie żółtaczki powinno być wspomagane odpowiednią lekkostrawną dietą, która oszczędza wątrobę i ułatwia jej funkcjonowanie. Ograniczyć należy zwłaszcza tłuste potrawy, czerwone mięso, tłuszcze zwierzęce i przetworzone, alkohol i cukry. Doskonałym substytutem dla mięsa ssaków są ryby i wysokiej jakości drób. Z jadłospisu warto wyeliminować produkty wysokoprzetworzone, zawierające w swoim składzie znaczne ilości dodatków do żywności. Należy zadbać o zapewnienie podaży witamin pochodzących ze świeżych produktów roślinnych, zwłaszcza warzyw i owoców.

Ponieważ lepiej jest zapobiegać niż leczyć, dietę przyjazną wątrobie powinny stosować także osoby, u których nie wystąpiły objawy żółtaczki. Istotną rolę w jej profilaktyce odgrywa higieniczny tryb życia. Należy unikać czynników ryzyka – stosunków intymnych bez zabezpieczenia i z partnerami o nieznanej przeszłości seksualnej, wizyt w salonach kosmetycznych i studiach tatuażu o wątpliwej renomie, a także w publicznych toaletach.

Kolejnym istotnym czynnikiem w profilaktyce żółtaczki jest odpowiednio długi wypoczynek fizyczny i psychiczny. Organizm, w tym także wątroba, potrzebuje czasu na regenerację.

W przypadku problemów z wątrobą skazane jest przyjmowanie preparatów, które wspomagają czynność i regenerację tego narządu oraz stymulują produkcję żółci. Należą do nich zwłaszcza ostropest plamisty (i pozyskiwana z niego sylimaryna) i karczoch pospolity (i jego ekstrakt zawierający cynarynę), które szczególnie skutecznie działają przy jednoczesnym zażywaniu.

Mówiąc o profilaktyce, nie można pominąć kwestii szczepień. Osobom, które planują zabieg chirurgiczny czy zagraniczną podróż szczególnie zalecane jest przyjęcie szczepionki przeciw WZW typu B.

ZOBACZ: Szczepienia ochronne przeciwko żółtaczce – kiedy są zalecane? Ekspert: dr n. med. Paweł Grzesiowski, pediatra, immunolog i specjalista od szczepień