Niedobór żelaza prowadzi do niedokrwistości. Jakie objawy wskazują na niski poziom żelaza i co jeść, żeby uniknąć anemii również w ciąży?

Niedobór żelaza w organizmie często występuje u kobiet i przez długi czas może nie dawać wyraźnych objawów. W sytuacji braku żelaza w diecie lub niewielkich jego ilości, dochodzi do stopniowego wyczerpywania rezerw tego pierwiastka w organizmie. Dopiero, gdy zapasy znajdują się na bardzo niskich poziomach, pojawiają się problemy kliniczne manifestowane m.in. przez skórę, błony śluzowe i układ odpornościowy.

Niedobór żelaza spowodowany jest przede wszystkim nieprawidłowo zbilansowaną dietą, w której dominują produkty wysokoprzetworzone. Unikanie warzyw lub produktów mięsnych bogatych w żelazo, nasion roślin strączkowych, nasion i pestek oraz orzechów to częsty problem, powodujący niedostateczną podaż żelaza wraz z pokarmami.

Sprawdź: Dieta krwiotwórcza. Co jeść na anemię?

Niski poziom żelaza we krwi jest także charakterystyczny dla osób, które w bardzo radykalny sposób podejmują próby odchudzania się, stosując diety bardzo niskoenergetyczne lub głodówki. W dietach z bardzo niską podażą energii nie sposób dostarczyć wystarczającą ilość żelaza, ponieważ ilość spożywanych pokarmów ulega znacznemu ograniczeniu. Między innymi z powodu trudności w bilansowaniu diet o wartości kalorycznej poniżej 1400 kcal takie diety są odradzane przez dietetyków i nie powinny być stosowane.

Niedobór żelaza może występować u wegetarian, czyli osób odżywiających się wyłącznie produktami roślinnymi. Mimo że w żelazo zasobna jest fasola, ciecierzyca i inne strączki, weganie, którzy nie mają zbilansowanej diety, narażeni są na niedokrwistość z powodu niedoboru żelaza.

U osób intensywnie trenujących, szczególnie u biegaczy długodystansowych, także może wystąpić niedobór żelaza z powodu utraty tego pierwiastka podczas mocnego stąpania o podłoże (Foot strike hemolysis).

Dochodzi wówczas do pękania drobnych naczyń krwionośnych, przez które krew wypływa i jest tym sposobem tracona. Żelazo w niewielkich ilościach tracone jest także wraz z potem.

Na ryzyko niedoboru żelaza są narażone młode dziewczęta rozpoczynające miesiączkowanie, a także kobiety z długimi i obfitymi miesiączkami. Wynika to z faktu, że wraz z krwią menstruacyjną organizm traci znaczne ilości tego pierwiastka.
W niektórych sytuacjach niski poziom żelaza we krwi stanowi następstwo poważnego stanu chorobowego, czasami stanowiącego zagrożenie dla życia.

• Zespół upośledzonego wchłaniania – w przebiegu choroby, dochodzi do zaburzenia wchłaniania substancji odżywczych przez błonę śluzową jelita cienkiego. Taki stan wynika z niedoboru lub z braku enzymów trawiennych albo z dysfunkcji samej błony śluzowej.

  Schorzenie może mieć podłoże wrodzone lub nabyte. W drugim przypadku, stanowi konsekwencję innych jednostek chorobowych np. celiakii. Objawia się niską masą ciała, osłabieniem i ciągłym zmęczeniem. U chorego dochodzi do wystąpienia objawów charakterystycznych dla anemii.

• Krwawienie z przewodu pokarmowego – objawy takiego stanu są w dużej mierze uzależnione od odcinka przewodu pokarmowego, w którym pojawiło się krwawienie. Krwawienie może pojawiać się w przebiegu: choroby wrzodowej żołądka lub dwunastnicy, żylaków przełyku, choroby zapalnej jelita grubego, nowotworów przewodu pokarmowego czy żylaków odbytu.

  U chorego mogą pojawić się wymioty:

  • krwiste – gdy krwawienie pochodzi z górnych części przewodu pokarmowego, treść nie została poddana trawieniu przez enzymy trawienne,

  • fusowate – przypominają fusy kawy, co świadczy o tym, że krew znajdowała się w żołądku, gdzie została poddana działaniu enzymów trawiennych.

    Kolejnym objawem jest krew w stolcu:

  • krwiste – jeżeli krwawi dolny odcinek przewodu pokarmowego, w stolcu będzie obecna świeża krew, która może być widoczna także na bieliźnie i na papierze toaletowym,

  • smoliste – jeżeli krwawienie ma miejsce w górnym odcinku przewodu pokarmowego, chory zaobserwuje smoliste (czarne) stolce.

    Wśród innych objawów krwawienia z przewodu pokarmowego należy wymienić symptomy niedokrwistości: bladość skóry, zawroty głowy, kołatanie serca, przyspieszony oddech, osłabienie, ciągłe zmęczenie, problemy z koncentracją. W niektórych przypadkach, może pojawić się ból brzucha.

• Hemofilia – to choroba dziedziczna. U chorego brakuje niektórych czynników krzepnięcia krwi, co powoduje, że w wyniku zranienia krew nie krzepnie, a stale wypływa z rany. Objawy tej choroby mogą wystąpić tuż po narodzinach, choć zwykle pojawiają się dopiero, gdy dziecko staje się aktywne. Najpierw na ciele dziecka pojawiają się siniaki. W późniejszym etapie, może wystąpić krwawienie w narządach wewnętrznych, w stawach oraz w mięśniach. Nawet pozornie niegroźne sytuacje (jak choćby niezbyt silne uderzenie, np. podczas zabawy) mogą wywołać krwawienie w mózgu, prowadzące do śmierci.

Objawy niedoboru żelaza
Niedobór żelaza w diecie prowadzi do obniżenia stężenia tego pierwiastka we krwi. Stan ten należy podzielić na trzy etapy:

• przedutajony niedobór żelaza – w tkankach dochodzi do postępującego wyczerpania rezerw tego mikroelementu, jednak nie jest to jeszcze stan, w którym stężenie żelaza jest na tyle niskie, że proces namnażania czerwonych krwinek (erytropoeza) zostaje zakłócony,
• utajony niedobór żelaza – komórki otrzymują za mało pierwiastka, jednak nie w stopniu, który mógłby doprowadzić do wystąpienia niedokrwistości,
• jawny niedobór żelaza – z powodu znacznego niedoboru pierwiastka, dochodzi do wystąpienia niedokrwistości. Pojawiają się objawy kliniczne ze strony narządów i tkanek, których procesy metaboliczne wymagają podaży żelaza.

Pierwszymi objawami wskazującymi na niedobór żelaza w organizmie, czyli anemię z niedoboru żelaza jest ciągłe zmęczenie, które nie ma związku z wysiłkiem fizycznym czy umysłowym. Kolejnym niezdrowy wygląd – bladość cery i błon śluzowych (przede wszystkim spojówek). Skóra staje się szorstka i sucha, włosy stają się łamliwe i wypadają, końcówki ulegają rozdwojeniu. Pod oczami pojawia się zasinienie. W kącikach ust tworzą się zajady.

Zmiany dotyczą także paznokci, które stają się kruche, a ich powierzchnię pokrywają wyraźnie wyczuwalne prążki. Wśród pozostałych objawów należy wymienić:

• osłabienie odporności organizmu,
• przyspieszenie oddechu i pracy serca,
• gorsze znoszenie wysiłku fizycznego,[/b] który wcześniej nie sprawiał problemu,
• zawroty głowy, senność,
• szumy w uszach,
• problemy z koncentracją, gorszą pamięć,
• apatia,
• spaczone łaknienie np. chęć na konsumpcję niejadalnych rzeczy: gleby, gliny, tynku.

Niedobór żelaza jest rozpoznawany na podstawie wyników badań laboratoryjnych. Analizie poddawane są wyniki następujących parametrów krwi:

• morfologia – pozwala ocenić liczbę czerwonych krwinek, ich objętość oraz zawartość hemoglobiny, czyli barwnika krwi,
• stężenie żelaza – dostarcza informacji o zawartości żelaza wolnego,
• stężenie ferrytyny – dostarcza informacji o ilości zmagazynowanego żelaza,
• stężenie transferyny – to białko nośnikowe dla jonów żelaza,
• receptora transferyny – jeśli ilość receptorów jest podwyższona, wskazuje to na niedobór żelaza,
• wysycenia transferyny żelazem (TIBC) – jest to wskaźnik obliczany na podstawie stężenia ferrytyny we krwi. Pozwala oszacować ile żelaza potrzeba do maksymalnego wysycenia transferyny.

W rozpoznaniu niedoboru żelaza, przydatnym badaniem jest EHA, czyli analiza pierwiastkowa włosa. Na podstawie uzyskanego wyniku lekarz określa poziom żelaza oraz jego stosunek do kobaltu, miedzi i wapnia.

Niedobór żelaza wymaga rozpoznania przyczyny zbyt niskiego poziomu pierwiastka. Jeżeli lekarz podejrzewa, że problemem jest krwawienie z przewodu pokarmowego, zleci wykonanie badań (m.in. obrazowych), stosownych dla danej jednostki chorobowej.

Niedobór żelaza w ciąży dotyczy około 45 proc. kobiet. W tym przypadku przyczyną jest zwiększone zapotrzebowanie na ten pierwiastek, które nie zostaje pokryte wraz z dietą. U kobiety ciężarnej, objętość krwi ulega zwiększeniu, ponieważ za pomocą łożyska układ krwionośny matki połączony jest z płodem, który korzysta z substancji odżywczych zawartych we krwi matki, w tym z żelaza.

Konsekwencje niskiego poziomu żelaza nie dotyczą wyłącznie matki, ale także płodu – zwiększa się ryzyko niskiej masy urodzeniowej i anemii u dziecka, może również dojść do przedwczesnego porodu lub do poronienia.

Niedobór żelaza u dzieci najczęściej dotyczy niemowląt w okresie intensywnego wzrostu, czyli po 6. miesiącu życia.W tym okresie dieta niemowlęcia powinna być stopniowo rozszerzana o nowe pokarmy, ponieważ składniki odżywcze m.in. ilość żelaza w mleku matki jest niewystarczająca w stosunku do potrzeb niemowlęcia.

Drugim okresem jest dorastanie, kiedy to u dziewczynek dochodzi do rozpoczęcie miesiączkowania. Zdarza się, że dziewczynki stosują wtedy bardzo restrykcyjne diety odchudzające, ponieważ nie są przygotowana na zmiany zachodzące w ciele, a chcą się podobać płci przeciwnej.

Chłopcy zaczynają intensywnie rosnąć, co także stanowi przyczynę niedoboru żelaza. Mimo wszystko u chłopców rzadziej występuje ten problem. Niektórzy z nich chętniej jadają pokarmy mięsne, a ich zapotrzebowanie na żelazo jest niższe.

Niedobór żelaza będący następstwem jednego z wymienionych wcześniej schorzeń, wymaga wdrożenia leczenia przyczynowego, właściwego dla danej jednostki chorobowej.

Niedobór żelaza jest stanem, który wymaga uzupełnienia poziomu pierwiastka, bez względu na to, czy braki są na etapie przedutajonym lub utajonym, czy doszło już do wystąpienia objawów niedokrwistości.

W tym celu, lekarz przepisze preparaty żelaza, w większości przypadków przeznaczone do przyjmowania doustnego. Prawdopodobnie będzie to lek na receptę – nie suplement żelaza. Skutkami ubocznymi zażywania żelaza mogą być zaparcia.

Zależnie od stanu pacjenta, leczenie może potrwać nawet 6 miesięcy. Wynika to z faktu, że zanim organizm zacznie wytwarzać rezerwy magazynowe żelaza, w pierwszej kolejności będzie zużywał pierwiastek do zaspokojenia bieżących potrzeb – do produkcji czerwonych krwinek. Uzupełnianie rezerwy może rozpocząć się dopiero po kilku tygodniach.

W niektórych przypadkach zachodzi konieczność wdrożenia leczenia dożylnego. Dotyczy to przede wszystkim pacjentów, u których zbyt niski poziom żelaza wynika z krwawienia z przewodu pokarmowego lub zaburzenia wchłaniania. Taka metoda jest też stosowana w przypadku leczenia osób, które nie tolerują preparatów podawanych doustnie. W pierwszej kolejności, lekarz podaje pacjentowi dawkę testową. Takie działanie pozwala uniknąć poważnej reakcji alergicznej, jaka może wystąpić na skutek leczenia dożylnego żelazem.

Warto pamiętać, że suplementacja żelaza powinna odbywać się pod kontrolą lekarza i według jego zaleceń. Nadmiar żelaza może bowiem zwiększyć ryzyko wystąpienia zawału serca lub chorób nowotworowych.

Z dietą nie jest możliwe spożycie zbyt dużej ilości żelaza, natomiast nierozważne stosowanie suplementacji stwarza ryzyko nadmiaru tego pierwiastka w diecie.

W leczeniu niedoboru żelaza duże znaczenie ma odpowiednia dieta. Jadłospis powinien uwzględniać:

• mięso,
• wątróbkę,
• nasiona roślin strączkowych,
• zielone warzywa,
• owoce i warzywa bogate w witaminę C, która poprawia wchłanianie żelaza (m.in. papryka, truskawki, cytrusy, natka pietruszki),
• buraki,
• produkty pełnoziarniste.

Nie należy popijać wymienionych pokarmów herbatą i kawą, ani łączyć ich z produktami mlecznymi, ponieważ ograniczają one wchłanianie żelaza.