Jak rozpoznać zespół jelita drażliwego? Objawy są dość typowe, a przyczyny złożone. Jak wygląda dieta na jelito drażliwe i leczenie ZJD?

Zespół jelita drażliwego (ZJD) jest jednym z najczęściej rozpoznawanych schorzeń układu pokarmowego. Charakteryzuje się zaburzoną perystaltyką oraz nadwrażliwością trzewną, czyli czuciową nerwów znajdujących się w ścianach jelit, co wpływa na występowanie dokuczliwych objawów. Inne nazwy schorzenia to zespół jelita nadwrażliwego (ZJN), nadpobudliwość jelita grubego, jelito drażliwe lub jelito spastyczne.

Czytaj także: Lek na bóle brzucha niedostępny w aptece. Kto na tym ucierpi? GIF ostrzega: może stwarzać ryzyko dla zdrowia

Szacuje się, że problem ZJD może dotyczyć nawet co piątej osoby w Polsce. Z jego powodu częściej cierpią kobiety. Dolegliwości mogą występować w każdym wieku, zazwyczaj jednak pojawiają się u osób między 30. a 40. rokiem życia. Choć u niektórych choroba wywołuje niezbyt nasilone objawy, u innych może znacznie zaburzać komfort życia i codzienne funkcjonowanie.

Anglojęzyczna nazwa choroby, IBS (irritable bowel syndrome) może być mylona z IBD (inflammatory bowel disease), czyli nieswoistym zapaleniem jelita, w ramach którego wyróżnia się chorobę Leśniowskiego-Crohna oraz wrzodziejące zapalenie jelita grubego.

Schorzenia te wywołują podobne objawy do ZJD, inny jest jednak mechanizm ich powstawania i sposób leczenia. Niemniej jednak rozróżnienie wymienionych problemów bywa poważnym wyzwaniem diagnostycznym.

O zespole jelita drażliwego mówi się w przypadku grupy dolegliwości jelitowych, które spełniają następujące warunki:

• występują jednocześnie,
• nawracają przynajmniej od 6 miesięcy,
• pojawiały się przez 3 ostatnie miesiące,
• są odczuwane przez co najmniej 3 dni w miesiącu,
• występują raz w tygodniu,
• nie wynikają ze schorzeń organicznych, czyli ze zmian w tkankach i narządach.

Objawy zespołu jelita drażliwego mają charakter bólowy i wiążą się z zaburzeniem rytmu wypróżnień oraz wyglądu stolca. Dolegliwości mają przy tym zmienne nasilenie oraz lokalizację, jednak najczęściej dotyczą dolnej części brzucha.

Najczęściej odczuwane symptomy zespołu jelita drażliwego to:

• skurcze jelitowe,
• ból w podbrzuszu,
• gazy i wzdęcia,
• opuchlizna brzucha,
• zaparcia,
• biegunki,
• pilna potrzeba wypróżnienia,
• uczucie niepełnego wypróżnienia
• uczucie parcia w odbycie,
• obecność śluzu w stolcu, która jest tutaj charakterystyczna,
• zmiany konsystencji stolca.

Cechą charakterystyczną w ZJD jest ustępowanie objawów od razu po wypróżnieniu. Chorzy skarżą się również na naprzemienne epizody rozwolnienia i zatwardzenia.

Poza opisanymi dolegliwościami mogą pojawiać się również inne objawy: nudności, bóle w nadbrzuszu, bóle kręgosłupa krzyżowego, głowy, mięśni i stawów, zmęczenie, zaburzenia snu, libido, oddawania moczu, a także zaburzenia lękowo-depresyjne.

U kobiet objawy zespołu jelita drażliwego nasilają się w okolicach miesiączki i jest ich wtedy zwykle więcej. Podobnie może być u tych ciężarnych. Natomiast u pań po menopauzie występuje zwykle mniej dolegliwości.

W niektórych przypadkach ZJD może być powodem uszkodzeń nabłonka jelitowego, jednak nie są to częste przypadki. Choroba nie zwiększa też ryzyka rozwoju nowotworów przewodu pokarmowego, ale ma znaczny wpływ na poziom stresu i jakość życia.

Przyczyny rozwoju zespół jelita drażliwego wciąż nie zostały dokładnie poznane. Wiadomo jednak, że mechanizm ten jest bardzo złożony, dotyczy zaburzeniem komunikacji między jelitem i mózgiem i jest związany z nieprawidłową mikroflorą jelitową (czyli dysbiozą jelita). Ma ona bowiem wpływ nie tylko na układ nerwowy, ale też odpornościowy i hormonalny.

U osób z ZJD obserwuje się zmniejszenie populacji bakterii kwasu mlekowego takich jak Lactobacillus i Bifidobacterium. Występuje za to więcej bakterii E. coli, Streptococcus, Clostridium, a także zmiana w proporcjach innych kluczowych ich rodzajów (zwłaszcza Bacteroidetes i Firmicutes).

Pod koniec 2020 roku odkryto również, że do występowania objawów zespołu jelita drażliwego typu biegunkowego przyczynia się obecność w jelicie bakterii z rodzaju Brachyspira, które nie są typowe dla ludzkiego układu pokarmowego i nie występują u osób zdrowych. Wykryto je u co trzeciej z badanych osób z IBS.

Patogen ukrywa się pod warstwą śluzu pokrywającego błony jelita i pełniącego rolę ochronną. W rzeczywistości miejsce jego pobytu to produkujące śluz komórki kubkowe. W przeciwieństwie do innych drobnoustrojów ma więc bezpośredni kontakt z naszymi tkankami. Z tego powodu jest też zabezpieczony nie tylko przed hamującym działaniem korzystnych bakterii, ale też antybiotyków.

Do najlepiej poznanych przypadków należy rozwój ZJD w następstwie infekcji jelita, która wywołuje odpowiedź immunologiczną i sprawia, że organizm reaguje na niektóre składniki pokarmów jak na substancje szkodliwe. Wiąże się to z wytwarzaniem określonych przeciwciał IgE, które wywołują nasilone wydzielanie histaminy przez komórki tuczne, a w rezultacie – stan zapalny i ból.

Do czynników ryzyka rozwoju IBS należą też zaburzenia równowagi mikroflory jelitowej powstałe w rezultacie nieżytu żołądka i jelit wywołany spożyciem toksycznych związków z żywności lub wody. Inną częstą przyczyną jest zespół rozrostu bakteryjnego jelita cienkiego (SIBO), który występuje częściej u pacjentów z jelitem drażliwym – problem dotyczy aż 30-85 proc. tych osób.

W rozwoju zespołu jelita drażliwego pewne znaczenie mają geny, jednak dużo większy wpływ ma życiowa trauma i przewlekły stres. Występowanie i nasilanie się objawów pod wpływem stresu dotyczy aż 50-80 proc. pacjentów z zespołem jelita drażliwego.

Bezpośrednie mechanizmy związane z występowaniem uciążliwych objawów zespołu jelita drażliwego to głównie:

• spowolniona perystaltyka jelita, która jest przyczyną kurczów,
• zaburzony poziom serotoniny w jelicie, które jest miejscem wytwarzania prawie 95 proc. tego neuroprzekaźnika w organizmie, a ma on działanie regulujące motorykę jelita,
• umiarkowanie nasilona nadwrażliwość na gluten, która powoduje uszkodzenia nabłonka jelitowego,
• zaburzenie wchłaniania kwasów żółciowych w jelicie, które zaburzają ich motorykę, wrażliwość czuciową i funkcje wydzielnicze – ma to wpływ na rozwój postaci biegunkowej choroby.

U osób z ZJD U często występuje dodatkowo niestrawność (dyspepsja czynnościowa), refluks przełyku oraz wspomniany zespół SIBO, co tylko potęguje odczuwane objawy żołądkowo-jelitowe.

Leczenie objawów zespołu jelita drażliwego w pierwszej kolejności wymaga postawienia diagnozy problemu. Chorobę rozpoznaje się głównie podstawie objawów klinicznych, a dodatkowo wykonuje się także:

• USG jamy brzusznej,
• badania krwi: morfologia, OB, białko C-reaktywne, tyreotropina (TSH), oznaczanie przeciwciał w kierunku celiakii – przeciwko transglutaminazie tkankowej (anty-tGT) lub przeciwko endomysium mięśni gładkich (EmA),
• gastroskopia z biopsją dwunastnicy,
• badanie endoskopowe jelita grubego, czyli kolonoskopia (u osób powyżej 50. r.ż.).

W przypadku biegunkowej postaci choroby wskazane jest też badanie kału: mikrobiologiczne (w celu wykluczenia infekcji pokarmowej), w kierunku pasożytów oraz oznaczenie poziomu kalprotektyny. Zalecane jest ponadto wykonanie testu oddechowego w kierunku SIBO.

Często konieczne jest także wykonanie badanie krwi w kierunku niedokrwistości.

Kolonoskopia nie powinna być wykonywana jako pierwsze badanie i jest zalecana tylko w określonych sytuacjach, np. gdy lekarz podejrzewa, że źródłem dolegliwości może być wrzodziejące zapalenie jelita grubego, choroba Leśniowskiego-Crohna albo rak jelita grubego.

W postawieniu trafnej diagnozy pomocne bywa także wprowadzenie na pewien czas diety eliminacyjnej, by określić źródło ew. nietolerancji i alergii pokarmowych.

Chociaż ZJD to najczęstsze schorzenie gastroenterologiczne, z jakim stykają się lekarze POZ, jest trudno rozpoznawane, a konsultacje często kończą się postawieniem złej diagnozy. Z tego powodu u pacjentów z tą chorobą, zwłaszcza u kobiet, przeprowadza się niepotrzebne zabiegi chirurgiczne.

Usunięcie pęcherzyka żółciowego u chorych z ZJD jest wykonywane aż 3 razy częściej niż u osób bez tego schorzenia, usunięcie macicy i wyrostka robaczkowego – 2 razy częściej, a operacje kręgosłupa – 1,5 raza częściej.

Leczenie jelita drażliwego jest zazwyczaj długotrwałe. Samo przyjmowanie leków nie jest wystarczające, ponieważ należy zmienić również sposób odżywiania i unikać stresu, który przyczynia się do występowania i nasilania objawów.

Ciężko jest jednoznacznie odpowiedzieć na pytanie, jakie leki trzeba stosować, aby objawy zespołu jelita drażliwego ustąpiły. Wszystko dlatego, że choroba przebiegać może na różne sposoby.

W ramach terapii tego schorzenia stosuje się leki rozkurczowe, przeciwwzdęciowe, zapierające (takie jak makrogole) lub przeczyszczające (do zalecanych należą linaklotyd oraz lubiproston). Pomocne mogą być ponadto niektóre leki przeciwhistaminowe.

W przypadku znacznych dolegliwości bólowych stosuje się także leki przeciwdepresyjne – trójpierścieniowe oraz z grupy SSRI. W razie potrzeby lekarz może przepisać antybiotyk – tym stosowanym w IBS jest ryfaksymina. Substancja ta jest w rzeczywistości eubiotykiem, czyli lekiem przywracającym prawidłową mikroflorę jelitową.

Objawy zespołu jelita drażliwego w poszczególnych jego stadiach mogę jednak być różne i chory powinien być przygotowany na to, że mogą się nagle zmienić.

Warto widzieć jednak, że niektórych objawów ZJD można skutecznie pozbyć się już za pomocą samej diety, a co najmniej sprawić, że będą pojawiać się znacznie rzadziej i mieć mniej nasilone.

Choć zespołu jelita drażliwego nie jest chorobą śmiertelną i nie wywołuje żadnych schorzeń, należy pamiętać, że jej całkowite wyleczenie jest praktycznie niemożliwe.

W ramach leczenia zespołu jelita drażliwego kluczowa jest zmiana stylu życia, a więc codziennych nawyków – w tym tych związanych z odżywianiem się.

Do najbardziej zalecanych strategii, zwłaszcza stosowanych wraz z innymi, należą:

• regularna aktywność fizyczna dopasowana do aktualnych możliwości chorego,
• ograniczenie lub rezygnacja z produktów zawierających kofeinę oraz kapsaicynę (składnik chili), które pobudzają perystaltykę jelit,
• jedzenie mniejszych posiłków, które ew. mogą być częstsze, oraz unikanie przejadania się,
• rezygnacja z jedzenia smażonego, tłustego, ciężkostrawnego,
• ograniczenie produktów powodujących wzdęcia, do których mogą należeć warzywa cebulowe i kapustowate, nasiona roślin strączkowych i pełnoziarniste produkty zbożowe (zwłaszcza, gdy wymienione pokarmy nie zostały poddane fermentacji),
• unikanie używek, głównie alkoholu,
• unikanie żywności przetworzonej, zwłaszcza z dodatkami takimi jak konserwanty, sztuczne barwniki i aromaty czy skrobie modyfikowane,
• przyjmowanie probiotyków nawet przy każdym posiłku (tu sprawdzą się zwłaszcza preparaty w płynie).

Ostatni punkt ma szczególne znaczenie, ponieważ suplementacja bakterii probiotycznych wraz z modyfikacją pomaga przywrócić równowagę mikroflory jelit. Szczepy drobnoustrojów o sprawdzonym korzystnym działaniu w IBS to Lactobacillus plantarum 299v, Saccharomyces boulardii i Bifidobacterium infantis.

Dieta w zespole jelita drażliwego powinna być dobrana indywidualnie, ponieważ u różnych osób objawy mogą być wywoływane przez odmienne produkty. Niemniej w pierwszej kolejności warto obserwować reakcje organizmu na podane wcześniej pokarmy, które sprawiają zazwyczaj najwięcej problemów.

Osobom z ZJD poleca się przede wszystkim dietę FODMAP, która ogranicza spożycie łatwo fermentujących w jelicie związków cukrowych. Warto unikać zwłaszcza alkoholi wielocukrowych, tzw. polioli (np. sorbitol czy ksylitol), które są stosowane jako mniej kaloryczne zamienniki cukru.

Ograniczenia dotyczą też fruktozy, która pochodzi z owoców. Przyjmowane zwłaszcza na pusty żołądek wzmagają procesy fermentacyjne w jelitach i może nasilać występowanie gazów i wzdęć. Niewielkie ilości cukrów, a najlepiej naturalnych owoców, warto spożywać wraz z innymi produktami w ramach posiłków.

Dodatkowo ograniczeniu mogą podlegać również produkty mleczne z laktozą, zwłaszcza u osób z nietolerancją tego cukru związaną z niedoborem rozkładającego go enzymu laktazy. W Polsce problem ten dotyczy aż 20 proc. osób dorosłych z ZJD.

W przypadku zaparć polecane jest przyjmowanie produktów bogatych w błonnik rozpuszczalny w wodzie, które są dostępne również w postaci suplementów diety. To przede wszystkim błonnik witalny, czyli łuska babki jajowatej i płesznik, a także siemię lniane czy nasiona chia. Ich spożyciu powinna jednak towarzyszyć zwiększona konsumpcja wody.

W łagodzeniu objawów IBS pomocna jest także mięta pieprzowa oraz olejek miętowy. Można pić herbatki z ziela, a także sięgać po olejek w dawce 180–225 mg dwa razy na dobę przez 2-12 tygodni.