Ból brzucha – możliwe przyczyny. Co robić, jeśli pojawia się po jedzeniu, a co, gdy jest ostry i towarzyszą mu skurcze, biegunka i gorączka?

Ból brzucha to dolegliwości bólowe zlokalizowane w obrębie jamy brzucha, czyli przestrzeni mieszczącej jelito cienkie i grube, śledzionę, wątrobę, trzustkę i żołądek. Ich źródłem mogą być też jednak inne organy, np. żeńskie narządy rozrodcze czy pęcherz moczowy. Ból brzucha może też promieniować do pleców i/lub klatki piersiowej.

Przyczyny występowania bólu brzucha najczęściej nie stanowią zagrożenia dla zdrowia, zdarza się jednak, że dolegliwość o dużym nasileniu jest objawem poważnego schorzenia, które wymaga niezwłocznego podjęcia leczenia. W większości przypadków ból brzucha jest objawem dolegliwości narządów jamy brzusznej.

Ból brzucha często nie jest objawem choroby organicznej, która mogłaby doprowadzić do wystąpienia nieprawidłowości w badaniach laboratoryjnych i obrazowych. Mówi się wówczas o zaburzeniach czynnościowych. Najczęściej jest to zwykła kolka, czyli dolegliwość wynikające ze wzmożonej aktywności skurczowej, jaką przejawiają mięśnie gładkie narządów trzewnych.

Bóle brzucha mogą być też wywołane wzmożoną wrażliwością trzewną. W takim przypadku obserwuje się zwiększoną reaktywność w odpowiedzi na bodźce, które wysyłają narządy jamy brzusznej m.in. a na skutek zjedzenia posiłku czy jego fermentacji w jelitach.

Ból brzucha jest też jednym z objawów w przebiegu chorób, które skutkują rozwojem owrzodzenia żołądka lub dwunastnicy. W przypadku wrzodów żołądka ból w okolicy tego narządu pojawia się po jedzeniu. Ma charakter piekący i ustępuje po zażyciu leków zobojętniających kwas solny. U chorego może pojawiać się uczucie pełności, czasami występują też wymioty. Natomiast wrzody dwunastnicy stwarzają podobne dolegliwości na czczo – jest to tzw. czczy ból.

Gdy ból pojawia się w górnej części brzucha po jedzeniu, powodem może być też choroba refluksowa żołądka. Zwykle ma umiarkowane nasilenie i nasila się w pozycji leżącej, czemu może towarzyszyć gorzki smak w ustach. Dolegliwości łagodzi chwilowo picie wody, ale prawdziwą ulgę przyniesie zmiana diety na alkaliczną i lekkostrawną, wspomagana z początku zażywaniem leków zobojętniających kwas żołądkowy, np. w magnezem.

Częstą przyczyną bólów brzucha są nietolerancje pokarmowe, m.in. laktozy czy glutenu, a ponadto zaparcia (również w zespole jelita drażliwego, gdy okresowo pojawiają się biegunki, a błona śluzowa jelita grubego ulega znacznemu uwrażliwieniu) czy nadmierne powstawanie gazów w jelitach. Te ostatnie miewają źródła zarówno w zbyt niskim spożyciu błonnika pokarmowego, jak i zbyt wysokim, bądź też o zjawisku dysbiozy w jelitach, gdy zaburzona jest naturalna równowaga mikroflory jelitowej. Jej największym niszczycielem są antybiotyki (stąd ból brzucha jest powszechny przy antybiotykoterapii), choć również leki przeciwbólowe czy sztuczne dodatki do żywności.

Gd ból po jedzeniu ma charakter skurczów i dotyczy prawej części nadbrzusza, powodem może być kamica żółciowa. Objawy kolki żółciowej świadczą o konieczności interwencji chirurgicznej, mającej na celu usunięcie kamieni żółciowych.

Ból brzucha nie zawsze wynika z przyczyn czynnościowych czy rozwijających się stanów chorobowych. Gdy pojawia się nagle i ma duże natężenie, często wskazuje na stan chorobowy o podłożu zapalnym i w wielu przypadkach wymaga szybkiej interwencji.

Przyczyną nagłego bólu brzucha może być:

• Zatrucie pokarmowe – ból pojawia się po 1-6 godzinach po posiłku, jest zwykle silny i zlokalizowany w okolicy żołądka, a towarzyszą mu charakterystyczne skurcze. Mogą występować mdłości, wymioty, biegunka i ból głowy. Powodem jest skażenie wody lub żywności bakterią lub wirusem, a leczenie polega na nawadnianiu, uzupełnianiu poziomu elektrolitów i stosowaniu lekkostrawnej diety. Przy objawach utrzymujących się powyżej 5 dni konieczna jest konsultacja lekarska.
• Wstrząs anafilaktyczny – nagły ból brzucha, przy którym pojawiają się symptomy alergiczne, zwłaszcza puchnięcie okolic głowy, bywa objawem zagrażającej życiu reakcji organizmu na alergen, która skutkuje niedrożnością dróg oddechowych i wymaga udzielenia natychmiastowej pomocy medycznej.
• Choroba wieńcowa serca – ból odczuwany w brzuchu może być też objawem zwężenia tętnicy wieńcowej serca (np. w przebiegu miażdżycy). Ulega nasileniu przy zwiększonym wysiłku fizycznym i jest jednym z objawów dusznicy bolesnej. Wymaga dokładnej diagnozy i utrzymywania choroby w postaci stabilnej.
• Zapalenie wyrostka robaczkowego – objawia się silnym bólem, który początkowo występuje w nadbrzuszu, czasami w okolicy pępka. Często pojawiają się przy tym nudności i wymioty. Po kilku godzinach ból przemieszcza się w okolice prawego dołu biodrowego i staje się ostrzejszy. Pojawia się gorączka, zwykle nieznacznie przekraczająca 38 stopni, można też zaobserwować przyspieszenie tętna. Leczenie polega na pilnym usunięciu wyrostka.
• Zapalenie pęcherzyka żółciowego – silny ból zlokalizowany jest w górnej części brzucha. Czasami promieniuje do pleców i okolic łopatki. Gdy dojdzie do pęknięcia pęcherzyka, oprócz bólu uniemożliwiającego jakikolwiek ruch w chorego pojawiają się gorączka, dreszcze, nudności i wymioty. Sytuacja wymaga jak najszybszego usunięcia tej struktury.
• Zapalenie uchyłków jelita grubego – ból pojawia się w dolnym lewym kwadracie brzucha. Towarzyszą temu biegunki, występujące naprzemiennie z zaparciami. Może pojawić się zatrzymanie gazów i wypróżnień. Uchyłki często rozwijają się na tle zaparć, a leczenie polega na przyjmowaniu antybiotyków, choć czasem konieczne bywa ich usunięcie.
• Niedokrwienie jelit – jest wywołane chorobami tętnic krezkowych i obawia się występowaniem bólu w jamie brzusznej. W stanie przewlekłym ból pojawia się tuż po posiłku, a u chorego obserwuje się spadek masy ciała, zazwyczaj równolegle z chorobami sercowo-naczyniowymi.
• W ostrym niedokrwieniu jelit ból pojawia się nagle i charakteryzuje się silnym natężeniem. Równolegle mogą wystąpić zmiany echokardiograficzne w sercu. Czasami pojawiają się krwawe stolce. Ból brzucha i krew w stolcu mogą być też jednak objawami raka jelita grubego, nieswoistego zapalenia jelit i zapalenia jelita grubego.
• Niedrożności przewodu pokarmowego – dochodzi wtedy do częściowego lub całkowitego zahamowania pasażu pokarmu i wydzielin jelitowych i pokarmu. Niedrożność może dotyczyć początkowego odcinka przewodu pokarmowego lub tego końcowego. W tej drugiej sytuacji następuje zatrzymanie stolca i gazów, a po czasie pojawiają się obfite wymioty, co jest skutkiem wypełnienia jelita przez zalegającą treść. W przypadku niedrożności jelit niezbędna jest pilna pomoc lekarska.

Do powstania niedrożności jelit mogą przyczynić się:

• skręt jelita cienkiego,
• choroby nowotworowe jelita grubego,
• nieswoiste choroby zapalne jelit.
• zrosty pooperacyjne.

Ból brzucha u kobiety często ma swojej źródło w schorzeniach ginekologicznych lub dolegliwościach związanych z miesiączką. Jest zwykle odczuwany w dolnej części brzucha, w tzw. podbrzuszu, choć często dotyczą też jelit.

Bóle brzucha u kobiet mogą być spowodowane przez czynniki takie jak:

• mięśniaki macicy,
• endometrioza,
• zapalenie przydatków, do których należą jajowody i jajniki,
• skręt jajowodów,
• pęknięcie lub skręt torbieli jajnika,
• krwawienie lub pęknięcie guza jajnika,
• ciąża pozamaciczna,
• zakażenie układu moczowego.

Powszechnym problemem wśród kobiet jest bolesne miesiączkowanie. Może mieć postać pierwotną (czynnościową), która związana jest z pojawieniem się cykli menstruacyjnych. W takim przypadku, przyczyną bólu w podbrzuszu jest skurcz mięśni macicy, który pojawia się w następstwie działania prostaglandyn wytwarzanych przez błonę śluzową tego organu.

Bolesne miesiączkowanie może mieć też charakter wtórny. W takim przypadku, ból stanowi objaw choroby organicznej, takie jak mięśniaki macicy lub endometrioza, lub ma charakter pourazowy, zwykle stanowiąc następstwo przeprowadzonych zabiegów i tworzących się zrostów.

Ból brzucha w ciąży najczęściej wynika z zachodzących w organizmie procesów fizjologicznych i zmian hormonalnych. W wyniku wzmożonej produkcji hormonów, do dróg rodnych dociera większa ilość krwi. W wielu przypadkach skutkuje to wystąpieniem nieznacznych dolegliwości bólowych w okolicy podbrzusza, którym często towarzyszy uczucie pełności. Kolejna przyczyna to dolegliwości, do których należy głównie dyskomfort i niezbyt nasilony ból, to intensywny wzrost zarodka, który prowadzi do powiększenia ścian macicy i brzucha.

Zdarza się jednak, że bóle brzucha w ciąży zwiastują problemy. Bóle brzucha o charakterze skurczowym, którym towarzyszy krwawienie i które występują przed końcem 22. tygodnia ciąży, mogą wskazywać na poronienie. Między 23. a 37. tygodniem ciąży te same objawy świadczą natomiast o przedwczesnej czynności skurczowej. Taki stan może doprowadzić do przedwczesnego porodu.

O ile ból brzucha w ciąży nie zawsze wskazuje na niebezpieczny stan, to konsultacja z ginekologiem jest zalecana w każdym przypadku, w którym pojawią się dolegliwości.

Ból brzucha u dziecka często okazuje się zupełnie niegroźny, ale może wskazywać też na poważny stan chorobowy. Aby określić prawdopodobną przyczynę wystąpienia dolegliwości bólowych, warto dokładnie obserwować ich przebieg: moment wystąpienia, czas trwania, miejsce pojawienia się bólu i objawy towarzyszące.

Jeżeli dziecko uskarża się na ból brzucha tuż przed wyjściem do szkoły lub do przedszkola, może to oznaczać, że przyczyną dolegliwości jest stres. Ból brzucha po jedzeniu może być efektem przejedzenia. Warto zwrócić uwagę na to, czy malec nie podjada między posiłkami (zwłaszcza słodyczy) i czy nie je zbyt szybko i łapczywie.

Dolegliwości, które wystąpiły u dziecka tuż po posiłku, mogą też wskazywać na zatrucie pokarmowe. Jeżeli ból pojawia się niezależnie od jedzenia i towarzyszy mu silna biegunka i/lub wymioty, najprawdopodobniej dziecko zaraziło sięgrypą żołądkową, czyli tzw. jelitówką.

Jeżeli dolegliwości bólowe u dziecka utrzymują się dłużej niż jeden dzień lub gdy ulegają zaostrzeniu, nie należy zwlekać z wizytą u lekarza.

Ból brzucha o podłożu chorobowym wymaga usunięcia pierwotnej przyczyny występowania dolegliwości. W pierwszej kolejności należy więc udać się do lekarza rodzinnego, który ewentualnie wystawi skierowanie na konsultację do gastrologa.

Jeżeli objawy bólowe mają charakter czynnościowy, można złagodzić je za pomocą Jeżeli dolegliwości bólowe u dziecka utrzymują się dłużej niż jeden dzień lub gdy ulegają zaostrzeniu, nie należy zwlekać z wizytą u lekarza., np. w przypadku refluksu będą to preparaty zobojętniające kwas żołądkowy, a przy kolce – np. leki rozkurczowe. Sposób leczenia również warto skonsultować z lekarzem, a do czasu wizyty wprowadzić kilka istotnych zmian w diecie.

Przy bólach brzucha posiłki powinny być lekkostrawne i podzielone na niewielkie porcje, które należy przyjmować regularnie. W przypadku mniej nasilonych dolegliwości dobrym pomysłem jest dorawianie potraw ziołami i przyprawami korzennymi, które wykazują działanie rozkurczające (m.in. bazylia, estragon i cząber).

Działanie przeciwbólowe w skurczowych bólach brzucha wykazują ciepłe okłady. Pod wpływem temperatury dochodzi do rozkurczenia naczyń krwionośnych i limfatycznych, co skutkuje lepszym przepływem krwi. Ciepło pomaga też rozluźnić mięśnie gładkie jelit. Przyłożenie ciepłego termoforu jest zalecane zwłaszcza przy bólach brzucha związanych z menstruacją.

ZOBACZ: O jakich chorobach świadczą bóle brzucha, wzdęcia, zaburzenia wypróżniania? Ekspert: dr hab. n. med. Michał Lipiński, gastroenterolog