Co na zaparcia? Jak działają środki przeczyszczające? Kiedy lepsze są czopki na zaparcia, a kiedy tabletki, herbata czy olej rycynowy?

Zaparcie to sytuacja, gdy wypróżnienie możliwe jest rzadziej niż 2 razy w tygodniu. To stan nie tylko niekomfortowy, ale też szkodliwy dla zdrowia, ponieważ przedłużony kontakt strawionej treści pokarmowej ze śluzówką jelita powoduje przenikanie do organizmu obecnych tam toksyn, a do długoterminowych powikłań należy nawet rak jelita grubego.

Na zaparcia często stosowane są różnego rodzaju środki przeczyszczające. Wskazaniem do ich przyjmowania jest przygotowanie do badania (np. kolonoskopii), operacji czy zabiegu. Preparaty takie nie powinny być natomiast wykorzystywane jako wsparcie odchudzania, ponieważ nie tylko nie przynoszą oczekiwanych efektów w postaci utraty tkanki tłuszczowej (zwiększają jedynie wydalanie wody), ale też powodują skutki uboczne.

Zobacz: Sięganie po środki na zaparcia to większe ryzyko demencji. Przeczytaj, jeśli je stosujesz

Leki na przeczyszczenie przyjmują postać tabletek, czopków, proszków, płynów czy herbatek. Produkty te mogą zawierać naturalne lub syntetyczne substancje o różnym sposobie działania. Niektóre z nich mają za zadanie zwiększyć ilość wody w jelitach, by zmiękczać masy kałowe i ułatwiać ich wydalanie, inne działają poślizgowo czy pobudzają ruchy robaczkowe jelit, poprawiając ich perystaltykę. Dzięki temu możliwy jest dobór środka odpowiedniego do potrzeb danej osoby.

Czopki przeciw zaparciom to porcje leku zawierające substancję czynną rozpuszczoną w stałym tłuszczu, które aplikuje się doodbytniczo. Zwykle działają miejscowo na odbytnicę – po rozpuszczeniu drażnią dolny odcinek jelita grubego, co przyspiesza ruchy robaczkowe jelit, czyli ich perystaltykę. Mają najczęściej podłoże glicerynowe, co dodatkowo natłuszcza i nawilża odbyt, ułatwiając przemieszczanie się i wydalenie zmiękczonych mas kałowych.

Forma czopków bywa preferowana z tego względu, że substancja czynna łatwo wchłania się przez błonę śluzową odbytu bez znacznego obciążania wątroby. Jednak w przypadku zbyt częstego ich stosowania skutkiem ubocznym może być podrażnienie śluzówki i okolic odbytu, zwłaszcza jeśli produkt zawiera w swoim składzie emulgatory należące do polisorbatów.

Czopki są na ogół bezpiecznym rozwiązaniem dla wszystkich osób bez względu na wiek. Pod nadzorem lekarza prowadzącego mogą być stosowane nawet przez kobiety w ciąży i dzieci. Istnieją jednak przeciwwskazania do ich używania.

Czopków na zaparcia nie należy używać, jeśli pojawią się:

• ostre bóle brzucha,
• stany zapalne jelita cienkiego lub grubego,
• zapalenie wyrostka robaczkowego,
• patologiczne domieszki w kale (np. śluz, krew),
• długotrwała zaparcia o niewyjaśnionych przyczynach,
• konieczność stosowania leków wchłanianych przez odbyt,
• krwawiące hemoroidy.

Na receptę dostępne są również czopki na zaparcia o silniejszym działaniu, np. z zawartością bisakodylu. Wskazuje się, że przeczyszczające działanie czopków rozpoczyna się w niedługim czasie po aplikacji, który wynosi zazwyczaj do 60 minut.

Środki przeczyszczające w postaci tabletek mogą zawierać zarówno substancje naturalne pochodzenia roślinnego, jak i związki syntetyczne. Produktami wybieranymi w pierwszej kolejności są często te zawierające w swoim składzie zioła i inne składniki roślinne.

Wiele środków na przeczyszczenia ma działanie wchłaniające wody, dzięki któremu ich składniki pęcznieją i zwiększają objętość masy kałowej, co usprawnia jej wydalanie. Podczas ich stosowania kluczowe jest jednak przyjmowanie odpowiednio zwiększonej ilości płynów. Bez zastosowania się do tych wskazówek problem zaparcia może się jedyni nasilić. Leki w tej grupie mogą zawierać np. nasiona babki jajowatej i babki płesznik (tzw. błonnik witalny) i/lub siemię lniane. Są to składniki obfitujące w śluzy.

Działanie preparatów pęczniejących jest łagodne – rozpoczyna się po upływie ok. 72 godzin od zastosowania. Skutkiem ubocznym ich zażywania mogą być jednak wzdęcia.

W tabletkach na przeczyszczenie mogą być zawarte również substancje o działaniu osmotycznym, które zatrzymują wodę w jelicie, co zmiękcza, upłynnia masę kałową. Należy do nich m.in.:

• laktuloza,
• sorbitol,
• makrogole,
• siarczan magnezu (sól Epsom, inaczej sól gorzka),
• siarczan sodu.

Ich działanie rozpoczyna się 30 minut do 6 godzin po zażyciu. Leki takie powinny być przyjmowane jedynie sporadycznie, ponieważ stosowane długotrwale mogą prowadzić do uszkodzenia błony śluzowej jelit, odwodnienia czy niekontrolowanego wycieku stolca z odbytu. Przeciwwskazaniami do stosowania tych środków są m.in. nadciśnienie tętnicze, niewydolność serca lub nerek.

Substancją zmiękczającą są także dokuzynian sodu, który jest związkiem należącym do detergentów anionowych i nasila przenikanie wody do masy kałowej, a działanie zapewnia po 1-3 dniach stosowania parafina płynna. Kiedyś w tej roli sprawdzała się również płynna parafina, która obecnie jest rzadko stosowana z powodu licznych działań niepożądanych. Należą do nich zaburzenia równowagi wodno-elektrolitowej, zaparcia wtórne czy zmiany zapalne w węzłach chłonnych.

Najsilniejszym działaniem przeczyszczającym charakteryzują się środki stymulujące, które przyspieszają perystaltykę jelit, wywołując skurcze mięśni. W skład takich tabletek na przeczyszczenie mogą wchodzić zioła zawierające antrachinony.
Są to m.in.:

• liść senesu,
• kora kruszyny,
• korzeń rzewienia,
• zagęszczony sok aloesowy uzyskany z liści wraz ze skórką.

Syntetycznym odpowiednikiem antrachinonów jest bisakodyl.

Działanie antrachinonów rozpoczyna się w ciągu ok. 6 godzin po zażyciu. Jest silne i drażniące, może też powodować skurczowe bóle brzucha, przez co nie wolno stosować ich w ciąży, podczas miesiączki i u dzieci.

Maksymalny czas zażywania silnych leków przeczyszczających z grupy antrachinonów to 2 tygodnie. Dłuższe przyjmowanie może spowodować zahamowanie naturalnej perystaltyki jelit (tzw. atonię jelit), zaburzenia równowagi elektrolitowej, uszkodzenia jelita, a także nasilać zaparcia.

Przeciwwskazaniami do stosowania tego rodzaju środków przeczyszczających są takie stany chorobowe jak np.:

• przewlekłe schorzenia przewodu pokarmowego – np. zespół jelita wrażliwego, celiakia, choroby zapalne jelit,
• ostre stany chorobowe w jamie brzusznej (np. zapalenie wyrostka robaczkowego),
• niedrożność jelit.

Środki przeczyszczające stosowane w domowych warunkach, po które często sięga się w pierwszej kolejności, to ziołowa herbatka na przeczyszczenie. Oprócz niepolecanych wcześniej ziół, takich jak senes, kruszyna i rzewień, mogą zawierać także łagodniej działające składniki, takie jak liść jeżyny, ziele serdecznika, dziurawiec, rumianek, kłącze tataraku czy kwiat lawendy. W zależności od zastosowanych składników ich działanie może rozpocząć się w ciągu 3-12 godzin po wypiciu naparu.

Herbaty na przeczyszczenie nie powinny być stosowane dłużej niż przez 10 dni, ponieważ mogą osłabić naturalną perystaltykę jelit, wywołać biegunkę i doprowadzić do odwodnienia organizmu. Przeciwwskazaniami do stosowania herbat przeczyszczających są nadwrażliwość na zawarte w nich zioła, niedrożność lub osłabiona perystaltyka jelit, odwodnienie, schorzenia i stany zapalne układu pokarmowego.

Środki przeczyszczające o silnym działaniu zwiększają motorykę jelita grubego. Wśród nich wyróżnia się często stosowany olej rycynowy, który jest otrzymywany z nasion rącznika. Jest on środkiem niepolecanym ze względu na drażniące działanie, które może prowadzić do nadmiernego przekrwienia jelita i jego uszkodzenia, a ponadto zaburzeń równowagi elektrolitowej i spowolnienia naturalnych odruchów skurczów mięśni.

Przeciwwskazaniem do doustnego przyjmowania oleju z rącznika jest zwłaszcza ciąża, miesiączka i karmienie piersią. Nie należy przyjmować go też zwłaszcza w przypadku stanów zapalnych i chorób układu pokarmowego, bólów brzucha, wymiotów i nudności.

Lek na zaparcia powinien być wyborem ostatniej szansy, gdy nie udało się uzyskać poprawy za pomocą modyfikacji żywieniowych. W celu unikania zaparć należy przyjmować odpowiednie ilości płynów – zazwyczaj co najmniej 2 litry dziennie i zadbać o dietę bogatą w błonnik pokarmowy, zarówno ten rozpuszczalny w wodzie, jak i nierozpuszczalny.

Dieta przeciw zaparciom powinna zawierać jak największe ilości pokarmów roślinnych, zwłaszcza warzyw, owoców, pełnych ziaren, nasion i orzechów. Do szczególnie polecanych produktów należy siemię lniane, nasiona chia, nasiona roślin strączkowych, jarmuż czy jabłka. Warto wprowadzić do diety bogate w probiotyki produkty fermentowane, najlepiej wraz z probiotycznym suplementem diety. Należy przy tym unikać produktów wysokoprzetworzonych i oczyszczonych z błonnika, m.in. białej mąki i pieczywa, białego ryżu, słodyczy, a także mięsa (ogólne zalecenia mówią o konieczności jego ograniczenia do 50 g tygodniowo, przy czym porcja ta dotyczy surowca przed obróbką).

W przypadku skłonności do zaparć warto też ograniczyć spożycie czekolady do maks. kostki dziennie, a za to sięgać regularnie po suszone owoce takie jak śliwki i morele, które obfitują w sorbitol. Podobny efekt może dawać zastąpienie cukru naturalnymi słodzikami z grypy polioli (alkoholi wielowodorotlenowych), takich jak ksylitol czy erytrytol.

Przeciw zaparciom działają diety bazujące na produktach roślinnych, m.in. wegańska, wegetariańska czy zupowa, natomiast jadłospis mogący zastąpić przyjmowanie środków przeczyszczających to dieta bogatoresztkowa.

Koniecznym uzupełnieniem dobrej diety jest aktywność fizyczna, która usprawnia trawienie i pasaż jelitowy, pomagając zadbać o odpowiednio regularne wypróżnienia.

Jeśli problem z wypróżnianiem przedłuża się lub występuje z dużą częstotliwością, należy udać się do lekarza. Wdroży on odpowiednie leczenie. Po rozpoznaniu, czy nie istnieją żadne przeciwwskazania, specjalista może również zalecić wykonanie lewatywy np. z zawartością fosforanu sodu. Decyzji o jej zastosowaniu nie wolno jednak podejmować samemu.

ZOBACZ: Jakie są właściwości probiotyków?