Dieta FODMAP w leczeniu zespołu jelita drażliwego (IBS). Te przepisy i jadłospis pomogą osobom zmagającymi się z chorobami jelit

Dieta FODMAP to jadłospis o niskiej zawartości składników określanych zbiorczo jako fermentujące oligo-, di- i monosacharydy oraz poliole (fermentable oligosaccharides, disaccharides, monosaccharides and polyols).

Pod nazwą FODMAP kryją się krótkocząsteczkowe związki węglowodanowe, które praktycznie nie są trawione, ale podlegają szybkiemu rozkładowi z udziałem bakterii jelitowych. W wyniku tych reakcji rośnie produkcja gazów w jelicie grubym, wzrasta ilość gromadzonej w nim wody i zwiększa się jego motoryka.

Efektem intensywnej fermentacji w jelicie są wzdęcia i biegunki, co u osób z chorobami jelit przyczynia się do powstawania dolegliwości bólowych i zaburzeń znacząco obniżających jakość życia. Dlatego też w przypadku zaburzeń związanych z pracą jelit zaleca się dietę o niskiej zawartości FODMAP, a także związków nasilających problem, takich jak gluten i laktoza.

Do związków FODMAP należą:

• oligosacharydy – zawierają 2-10 cząsteczek cukrów prostych, jak np. rafinoza czy stachioza, a ponadto fruktany, związki określane jako fruktooligosacharydy (FOS, połączenie kilku cząsteczek fruktozy z sacharozą) i galaktooligosacharydy (GOS, połączenie kilku cząsteczek galaktozy z laktozą),
• disacharydy – zawierają 2 cząsteczki cukrów prostych, jak np. laktoza (glukoza plus galaktoza) czy laktuloza (galaktoza plus fruktoza),
• monosacharydy – ograniczeniu podlega cukier prosty fruktoza,
• poliole – to inaczej alkohole wielowodorotlenowe, do których należą alkohole cukrowe, takie jak glikol, glicerol, erytrytol, ksylitol, inozytol, mannitol, maltitol, izomalt, polidekstroza i sorbitol.

Źródłem tych związków są głównie produkty roślinne, a dokładniej zawarty w nich błonnik. Choć w nadmiernej ilości przyczyniają się do powstawania przykrych objawów również u osób zdrowych, tak naprawdę są składnikiem niezbędnym dla zdrowia, bo odżywiającym korzystne bakterie jelitowe.

Nazwa FODMAP została po raz pierwszy użyta w 2005 roku przez naukowców z Uniwersytetu Monash w Australii, gdzie zauważono związek między zachodnim stylem życia, poziomem spożycia produktów zawierających fermentujące związki a podatnością na rozwój choroby Leśniowskiego-Crohna, która należy do nieswoistych chorób zapalnych jelit. Badano również jej wpływ na stan pacjentów z zespołem jelita drażliwego. Zauważyli wtedy, że zmniejsza też objawy nadwrażliwości na gluten.

Jak wynika z analizy dostępnych obecnie badań, dieta FODMAP pomaga zmniejszać symptomy chorób jelit takich jak:

• zespół jelita drażliwego (IBS, irritable bowel syndrome),
• nieswoiste zapalenie jelit (IBD, inflammatory bowel disease),
• choroba Leśniowskiego-Crohna (należąca do IBD),
• wrzodziejące zapalenie jelita grubego (należące do IBD),
• zespół przerostu bakteryjnego jelita cienkiego (SIBO),
• nadwrażliwość na gluten nie będąca celiakią (NCGS, non-celiac gluten sensitivity),
• funkcjonalne zaburzenia żołądkowo-jelitowe,
• zapalenie uchyłków jelita grubego,
• zaburzenia gastryczne występujące pod wpływem aktywności fizycznej.

Zobacz: Taki jest wpływ sportu na jelita i związek z SIBO

Związki FODMAP występują naturalnie w żywności lub są do niej dodawane w charakterze dodatków słodzących, zwiększających wilgotność produktów, zagęszczających czy wypełniających, stosowanych razem ze sztucznymi słodzikami.

Na diecie FODMAP należy zrezygnować z produktów, które zawierają szczególnie duże ilości związków fermentujących w jelicie.

Produkty niedozwolone (o wysokiej zawartości FODMAP):

• mleko krowie i kozie, ich przetwory i zawierające je produkty poza długodojrzewającymi serami,
• zboża glutenowe i inne, takie jak pszenica, żyto, orkisz, jęczmień, owies, amarantus,
• orzechy i nasiona: nerkowce, pistacje, mąka migdałowa,
• nasiona roślin strączkowych, m.in. soja, fasola, ciecierzyca, soczewica, groch czy bób, oraz ich przetwory,
• zamienniki mleka, m.in. mleczko kokosowe UHT, owsiane, sojowe,
• napoje takie jak kawa zbożowa (również z korzeniem cykorii), woda kokosowa, napar mniszka lekarskiego, kopru włoskiego
• dodatki takie jak miód, syrop z agawy, syrop glukozowo-fruktozowy, słodziki z końcówką „-ol” w nazwie (ksylitol, erytrytol, maltitol, sorbitol itp.), przetwory z niedozwolonych owoców, karob,
• produkty z dodatkiem FODMAP, m.in. związkami takimi jak gluten, laktoza, fruktoza, inulina, maltodekstryna, sorbitol itd.,
• duża grupa warzyw i owoców.

Warzywa niedozwolone na diecie FODMAP:

• bataty,
• brokuły,
• brukselka,
• buraki,
• cebula,
• czosnek,
• groszek zielony i cukrowy,
• grzyby,
• kalafiory,
• kapusta,
• karczochy,
• koper włoski,
• kukurydza,
• patisony,
• pieczarki,
• pory – białe części,
• szparagi.

Owoce niedozwolone na diecie FODMAP:

• arbuzy,
• awokado,
• brzoskwinie,
• czereśnie,
• figi,
• jeżyny,
• granaty,
• grejpfruty,
• gruszki,
• jabłka,
• jeżyny,
• liczi,
• mango,
• morele,
• nektarynki,
• persymony,
• śliwki,
• wiśnie,
• owoce suszone: powyższe plus porzeczki, daktyle, jagody goji, rodzynki.

Na diecie FODMAP najlepiej sięgać po produkty ubogie z fermentujące związki – jest ona też nazywana dietą L-FODMAP (low FODMAP).

Dozwolone produkty L-FODMAP to m.in.:

• sery długodojrzewające, żółte, pleśniowe i twarde,
• jaja, ryby, mięso, tofu,
• produkty zbożowe bezglutenowe, np. ryż, owies, komosa ryżowa,
• dodatki słodzące, takie jak syrop klonowy, cukier stołowy, stewia,
• wybrane owoce i warzywa.

Dozwolone warzywa L-FODMAP:

• bataty,
• bakłażan,
• dynia,
• kabaczek,
• kapusta chińska (bok choy, pak choi),
• kiełki bambusa,
• kukurydza,
• marchew,
• ogórki,
• papryka,
• pomidory,
• sałata,
• seler,
• szczypiorek.

Dozwolone owoce L-FODMAP:

• ananasy,
• banany,
• cytryny,
• grejpfruty,
• jagody,
• kiwi,
• mandarynki,
• pomarańcze,
• truskawki,
• winogrona.

Jak można zauważyć, niektóre produkty widnieją zarówno na liście zakazanych, jak i dozwolonych artykułów (jak np. bataty, grejpfruty, migdały czy tofu). Wynika to z faktu, że te drugie wciąż zawierają pewne ilości wykluczanych związków, a ich zawartość nie jest też stała, bo np. wiąże się ze stopniem dojrzałości warzywa czy owocu. Niektóre produkty mogą być też różnie tolerowane przez chorych, co dotyczy m.in. orkiszu czy płatków owsianych.

Należy pamiętać, że dieta FODMAP dla każdego chorego będzie nieco inna, a przynajmniej powinna. Wykluczenie tylko tych produktów, które są źle tolerowane (a nie – wszystkich z listy) ułatwia przestrzeganie zaleceń w dłuższej perspektywie czasu, a przede wszystkim nie pozbawia chorego tak wielu cennych związków odżywczych.

Ograniczenie spożycia produktów bogatych w FODMAP pozwala zmniejszyć objawy jelitowe, które powstają zwykle według dwóch mechanizmów:

• związki FODMAP chłoną wodę, przez co zwiększają wydzielanie płynów do światła jelita, co prowadzi do rozciągania jego ścian i wywoływać dolegliwości bólowe w jamie brzusznej,
• związki FODMAP ulegają szybkiej fermentacji z wytworzeniem dużej ilości gazów, co wywołuje wzdęcia i związany z nimi ból i dyskomfort.

W praktyce dieta FODMAP składa się z 2 faz:

• eliminacja produktów bogatych w FODMAP na okres 6-8 tygodni,
• stopniowe włączanie produktów ubogich w związki fermentujące (L-FODMAP) zależnie od ich indywidualnej tolerancji, przy bacznej obserwacji organizmu.

Z badań wynika, że dieta FODMAP przynosi poprawę objawów takich jak ból brzucha, wzdęcia i biegunki u 40-50 proc., a w innych – nawet u ok. 70 proc. pacjentów z chorobami zapalnymi jeliy, a efekty są odczuwalne nawet po tygodniu przestrzegania jej zaleceń.

Skuteczność potwierdzono również przy jednoczesnym podawania probiotyków (żywych bakterii mlekowych ze specjalnych szczepów, dostępne zwykle w formie suplementu diety, np. Lactobacillus GG), ale nie przy samym stosowaniu korzystnych bakterii.

Chociaż zmniejszenie spożycia łatwo fermentowanych węglowodanów przynosi ulgę chorym i poprawia jakość ich życia, może mieć jednocześnie negatywny wpływ na zdrowie.

Konsekwencje niedoboru związków FODMAP:

• osłabienie motoryki jelit i zmniejszenie objętości treści pokarmowej, skutkujące trudnościami z wypróżnieniami,
• zaburzenie mikroflory jelitowej, która wpływa na wszystkie aspekty życia, od wchłaniania związków, przez odporność, po nastrój – dotyczy to m.in. liczebności bakterii z rodziny Bifidobacterium, która pozwala ograniczyć udział mikroflory niekorzystnej i patogennej,
• brak pożywienia dla „dobrych” bakterii, oznaczający zmniejszenie ilości produkowanych przez nie krótkołańcuchowych kwasów tłuszczowych, które odżywiają kolonocyty, czyli komórki nabłonka jelita grubego, czego skutkiem jest upośledzenie ich funkcjonowania i regeneracji oraz zwiększenie podatności na zmiany nowotworowe,
• brak efektów fizjologicznych związków fermentujących, takich jak m.in. wiązanie części cholesterolu, trójglicerydów, fosfolipidów, niektórych metali ciężkich i toksyn.

Ze stosowaniem diety FODMAP wiąże się wykluczenie z menu niemal całych grup produktów, które są źródłem niezbędnych składników. Choć możliwe jest ich dostarczanie z innymi, bezpiecznych produktów, zwykle jest to żywność importowana (jak np. egzotyczne owoce czy zboża rzekome) bądź suplementy diety, które nie będą niestety dostępne dla wszystkich chorych.

Skutkiem przedłużonego stosowania diety FODMAP są możliwe niedobory składników odżywczych, takich jak:

• błonnik,
• związki mineralne, takie jak wapń, żelazo, cynk,
• witaminy z grupy B, zwłaszcza kwas foliowy,
• antyoksydanty, m.in. witamina C, flawonoidy, karotenoidy, antocyjany, kwasy fenolowe.

Z drugiej jednak strony brak dowodów na zasadność krótkiej kuracji dietą FODMAP i późniejszego wprowadzania problematycznych produktów, co może wiązać się z nawrotem symptomów i jest trudne do przeprowadzenia ze względu na mnogość związków fermentujących i dużą liczbę ich źródeł w pożywieniu.

ZOBACZ: Probiotyki – jakie mają właściwości lecznicze?