Insulinooporność – czym jest i jak się objawia? Diagnostyka insulinooporności, przyczyny oraz skutki nieleczonego schorzenia

Insulina to hormon produkowany i wydzielany przez trzustkę. Jego rolą w organizmie jest obniżenie poziomu cukru we krwi poprzez dostarczenie glukozy do tkanek docelowych: mięśni, wątroby lub tkanki tłuszczowej. Insulina to hormon anaboliczny, co oznacza, że nasila te procesy, które są ukierunkowane na gromadzenie energii w ciele na wypadek jej braku. Powoduje tworzenie zapasów węglowodanów w formie glikogenu mięśniowego i wątrobowego oraz tłuszczu w postaci niechcianej tkanki tłuszczowej. Co ważne dobrze działająca insulina sprzyja rozbudowie mięśni, pod warunkiem stosowania treningu siłowego!

Zobacz: Sylwia Bomba ważyła 90 kg! Teraz nosi ubrania w rozmiarze S. Zobacz spektakularną metamorfozę gwiazdy Googlebox. Przed telewizorem

Aby insulina mogła dostarczyć glukozę z krwi do wybranych komórek ciała, na ich powierzchni znajdują się tzw. receptory. Dzięki nim insulina wie, z którymi komórkami może się połączyć i "oddać im cukier". Najprościej, receproty stanowią swego rodzaju furtkę dla insuliny. Ich brak lub mutacje uniemożliwiają przyłączenie insuliny i blokują dostarczenie glukozy, czyli energii do komórki.

Zobacz także: Post przerywany może odwrócić cukrzycę typu 2. Obniża poziom glukozy we krwi i pozwala schudnąć. Jaki rodzaj postu ułatwi walkę z cukrzycą?

Najwięcej receptorów dla insuliny znajduje się oczywiście w komórkach tkanek, które potrzebują energii. Są to tkanka mięśniowa, tkanka tłuszczowa i wątroba. Insulina dostarcza glukozę w pewnym schemacie:

• najpierw do wątroby, by uzupełnić niedostateczne zapasy glikogenu wątrobowego,
• następnie do mięśni, by uzupełnić straty glikogenu wywołane głodem lub wysiłkiem fizycznym,
• do tkanki tłuszczowej kierowany jest nadmiar dostarczonej glukozy. Tam glukoza zostaje przekształcana w krople tłuszczu, które gromadzone są w adipocytach , czyli komórkach tłuszczowych.

Insulinooporność to zaburzenie homeostazy glukozy, które polega na obniżeniu wrażliwości tkanek na działanie insuliny, mimo jej prawidłowego lub podwyższonego stężenia we krwi.

Insulinooporność polega na tym, że insulina nie spełnia swojej funkcji, mimo że jest wydzielana przez trzustkę i krąży we krwi. Przyczyn tego stanu może być kilka:

1. Insulina ma zmienioną budowę, przez co nie może połączyć się z receptorem.
2. Receptor dla insuliny został zmieniony i nie może przyłączyć insuliny.
3. Insulina i receptor mają prawidłową budowę i łączą się. Problem jednak pojawia się w procesach przemian glukozy wewnątrz komórki, które okazują się są zaburzone.

To Cię zainteresuje: Na insulinooporność cierpi Elżbieta Romanowska

Każda z wymienionych możliwości sprawia, że we krwi zaczyna krążyć dużo cukru, ponieważ insulina nie jest w stanie obniżyć jego poziomu. Organizm chcąc obronić się przed tym negatywnym stanem (hiperglikemia), nasila produkcję insuliny ponieważ nie wie, że jej działanie nie jest właściwe. Skoro nie widać efektów pracy insuliny to jej "nie ma". W rzeczywistości hormon krąży w stężeniach, nawet wyższych niż powinien. Ten stan nazywany jest hiperinsulinemią.

Insulinooporność nie jest traktowana jako choroba, a schorzenie, które doprowadza do rozwoju poważnych chorób określanych zbiorczo terminem cywilizacyjnych. W literaturze naukowej wskazuje się na trzy rodzaje insulinooporności: przedreceptorową, receptorową i postreceptorową.

• 1. Insulinooporność przedreceptorowa to tzw. zespół mutowanej insuliny

Spowodowana jest nieprawidłową budową cząsteczki insuliny. W organizmie osoby z tym schorzeniem insulina jest produkowana, ale nie działa prawidłowo, czyli nie dostarcza glukozy do tkanek docelowych. Wynika to z tego, że jej cząsteczka ma genetycznie zmienioną budowę, dlatego nie może połączyć się z receptorami (te znają niezmieniony hormon). U osoby z zespołem mutowanej insuliny, podawany syntetyczny hormon działa prawidłowo, czyli obniża poziom glukozy we krwi.

Zobacz: Anna Powierza choruje na insulinoodporność. Gwiazda zmagała się z nadwagą. zobacz jej metamorfozę

Drugą przyczyną insulinnoporności przedreceptorowej jest nasilony rozpad insuliny, przez co jej stężenie we krwi obniża się nie jest wystarczające, by obniżyć dany poziomu cukru we krwi. Zmusza to trzustkę do produkcji hormonu w zwiększonych ilościach.

Czytaj też: Nie musisz ćwiczyć. Weź gorącą kąpiel, a schudniesz bez wysiłku i obniżysz poziom cukru we krwi

Trzecią przyczynę stanowi obecność we krwi przeciwciał, które wiążą insulinę uniemożliwiając jej działanie, lub obecność w wysokich stężeniach innych hormonów, które działają przeciwstawnie względem insuliny (powodują podwyższenie poziomu glukozy we krwi). Są to kortyzol, glukagon, hormon wzrostu, hormony tarczycy i androgeny (np. testosteron).

• 2. Insulinooporność receptorowa

Polega zmniejszeniu ilości receptorów na błonach komórkowych tkanek docelowych lub genetycznej mutacji. W każdym wypadku połączenie się receptora z insuliną jest ograniczone lub niemożliwe, ponieważ insulina zna budowę prawidłowego receptora. Mimo że hormon ma prawidłową budowę i wydzielany jest w odpowiednicyh ilościach, nie może połączyć się z receptorem, gdyż go "nie widzi".

• 3.Insulinooporność postreceptorowa

To stan, gdy insulina i receptory mają dobrą budowę i prawidłowo łączy się ze sobą. Glukoza trafia do komórki, lecz problem stanowią jej dalsze losy w komórce. Zaburzone mogą być procesy sygnalizacyjne informujące, że insulina połączyła się z receptorem i glukoza została dostarczona do komórki. Zaburzony może być transport wewnątrzkomórkowy dostarczonego cukru z powodu mutacji w przenośnikach glukozy.

Insulinooporność można podzielić także na:

• obwodową, która dotyczy tkanki mięśniowej i tłuszczowej,
• wątrobową.

Insulinooporność obwodowa polega na nieprawidłowym wychwycie i wykorzystaniu glukozy przez mięśnie szkieletowe. Konsekwencją jest nasilenie produkcji wolnych kwasów tłuszczowych, które hamują przemiany glukozy. Natomiast insulinooporność wątrobowa to stan, gdy z nieznanych przyczyn glikogen w wątrobie rozpada się. Jednocześnie zostaje nasilony proces wytwarzana glukozy ze związków niewęglowodanowych (tłuszczów i białek). Powoduje wzrost poziomu glukozy, trójglicerydów oraz cholesterolu we krwi.

Insulinooporność to współczesny problem wielu osób. Niestety na jej rozwój wpływ ma wiele czynników, które w dużej mierze zależą od nas samych. Za kluczowe przyjmuje się:

• niski poziom aktywności fizycznej,
• nieprawidłowy sposób odżywiania się,
• nadwagę lub otyłość, które są konsekwencją dwóch pierwszych czynników.

Nieprawidłowy sposób odżywiania się to przejadanie się, czyli stosowanie diety bardzo kalorycznej. Negatywne działanie ma zwłaszcza częste sięganie po produkty o wysokim indeksie glikemicznym (np. jasne pieczywo, słodycze, biały ryż, jasny makaron). Tego typu produkty są pełne cukru i zawierają bardzo mało błonnika pokarmowego. O niezdrowym sposobie żywienia informuje również niewielkie spożycie warzyw i owoców, czyli mniejsze niż 400 g dziennie. Dopełnieniem "niezdrowej diety" jest bazowanie na produktach wysokotłuszczowych pochodzenia zwierzęcego, które są źródłem nasyconych kwasów tłuszczowych podnoszących poziom cholesterolu we krwi. Taki sposób odżywiania się w połączeniu niewielką aktywnością fizyczną (<150 minut tygodniowo) sprzyja nadwadze i otyłości, również typu brzusznego. Sprzyja też insulinooporności i chorobom serca.

Ponadto insulinooporność najczęściej dotyczy:

• kobiet z zespołem policystycznych jajników (PCOS),
• osób z nadczynnością lub niedoczynnością tarczycy,
• osób z chorobą Hashimoto,
• osób zestresowanych i niedosypiających.

Insulinooporność na poczatkowych etapach rozwoju może nie dawać żadnych niepokojących objawów. Osoby z zaawansowanym schorzeniem czują się przewlekle zmęczone, mają trudności z koncentracją oraz źle znoszą nawet niewielki wysiłek fizyczny, mimo spożycia posiłku.

Dzieje się tak, ponieważ insulina nie dostarcza energii, czyli glukozy do komórek. Brak energii i osłabienie nasilają chęć spożycia kolejnego posiłku (często w postaci słodyczy, jako szybki zastrzyk energii), co skutkuje przejadaniem. Jednocześnie sprzyja to kolejnemu uwalnianiu insuliny przez trzustkę, pogłębiając problem. Towarzyszący insulinooporności wysoki poziom insuliny we krwi oddziałuje na komórki tkanki tłuszczowej, co sprzyja tyciu i utrudnia proces odchudzania się.

Tendencja do tycia i trudności w odchudzaniu pomimo stosowania się zasad tzw. zdrowej do diety i ćwiczeń, to jedne z głównych i często pierwszych obserwowanych objawów insulinooporności. Towarzyszy temu rozdrażnienie i obniżenie nastroju, senność po posiłkach węglowodanowych (np. zawierających makaron, pieczywo, ryż) oraz ogromna, wilcza chęć na słodycze.

Po spożyciu nawet sowitego posiłku po 2-3 godzinach pojawiają się silne napady głodu, którym towarzyszą tzw. "zjazdy energetyczne", czyli objawy hipoglikemii – kołatanie serca, drżenie dłoni, zawroty głowy i osłabienie. Powszechne jest zatrzymywanie wody w organizmie, uczucie napuchnięcia oraz bóle głowy i stawów. U kobiet mogą wystąpić zaburzenia miesiączkowania i problemy z zajściem w ciążę, a u mężczyzn zaburzenia w wydzielaniu testosteronu. Rzadkim objawem, ale charakterystycznym dla insulinooporności są ciemne zmiany skórne o typie rogowaceń.

Diagnostyka insulinooporności nie została jasno zdefiniowana, jak to jest w przypadku nadciśnienia, czy cukrzycy. Obecnie stosuje się pomiar stężenia insuliny i glukozy na czczo, czyli min. 8 godzin od ostatniego posiłku. Niestety kłopot polega na interpretacji wyników, ponieważ nie zostały opracowane uniwersalne normy.

Za prawidłowe stężenie glukozy na czczo uznaje się wartości mieszczące się w widełkach od 70 do 99 mg/dl. Właściwe stężenie insuliny, według niektórych laboratoriów wynosi od 3-25 mU/ml. Niestety istnieje teoria, że ten przedział jest zawyżony. Insulina na czczo powyżej 10 mU/ml, może już świadczyć o insulinooporności. Dlatego za prawidłowe wartości lepiej uznać przedział 3-10 mU/ml.

Na podstawie wyników stężenia insuliny i glukozy na czczo oblicza się tzw. wskaźnik HOMA-IR, czyli miernik insulinooporności. Do obliczeń można wykorzystać internetowe kalkulatory lub pomnożyć wartość insuliny na czczo (mU/ml) przez poziom cukru na czczo (mmol/l), a następnie podzielić wynik przez 22,5. Prawidłowy wynik powinien być mniejszy niż 1. Wartość HOMA-IR >2 wskazuje na insulinooporność.

W diagnostyce insulinooporności stosuje się również doustny test tolerancji glukozy (OGTT), popularnie nazywany krzywą cukrową lub krzywą glukozowo-insulinową. Badanie polega wypiciu roztworu składającego się z 75 gramów czystej glukozy rozpuszczonej w ok. 200 ml wody. Czas na wypicie to maksymalnie 5. minut. Podczas badania oznaczane są:

• insulina i glukoza na czczo – przed wypiciem roztworu,
• insulina i glukoza po godzinie od wypicia roztworu,
• insulina i glukoza po dwóch godzinach od wypicia roztworu.

Prawidłowe wartości glukozy to 70-99 mg/dl, a po godzinie i po dwóch stężenie powinno być każdorazowo niższe niż 140 mg/dl. Natomiast prawidłowe stężenie insuliny na czczo zgodnie z polskimi zaleceniami powinno mieścić się w przedziale:

• 2,0-12,0 mU u osób z BMI <25,
• 3,0-15,0 mU/dl u osób z BMI 25-30,
• 4,0-22,0 mU/dl osób z BMI >30.

Natomiast po dwóch godzinach od wypicia roztworu, w następujących przedziałach:

• 5,0-61,0 mU u osób z BMI <25,
• 0,6-91,0 mU/dl u osób z BMI 25-30,
• 12,0-114,0 mU/dl osób z BMI >30.

Nieleczona insulinooporność przyczynia się do rozowju wielu poważnych chorób. Niestety choroby wywoływane przez insulinooporność często powodują nasilenie schorzenia. Jednocześnie sprzyjają innym, które wywołują insulinooporność tworząc błędne, wzajemnie nakręcające się koło. Skutki nieleczonej insulinooporności to:

• otyłość,
• wysoki poziom cholesterolu we krwi,
• choroby układu sercowo-naczyniowego, których konsekwencją może być zawał lub udar,
• cukrzyca typ 2,
• zespół metaboliczny,
• niealkoholowa choroba stłuszczeniowa wątroby,
• zespół policystycznych jajników u kobiet,
• niski poziom testosteronu u mężczyzn.

Nadmiar tkanki tłuszczowej zgromadzonej w okolicy brzucha, występujący u osób z insulinoopornością, powoduje zaburzenia lipidowe. Objawiają się one wysokim poziomem cholesterolu LDL i trójglicerydów oraz niskim poziom dobrego cholesterolu HDL. Taki profil lipidowy sprzyjający miażdżycy, nieprawidłowa tolerancja glukozy i insuliny, nadciśnienie tętnicze i otyłość brzuszna powodują choroby układu sercowo-naczyniowego.

Wiele badań wykazało, że osoby z insulinoopornością mają wysokie ryzyko rozwoju miażdżycy, choroby wieńcowej serca oraz śmiertelności z powodu incydentów sercowo-naczyniowych – udaru, zawału serca.

Charakterystyczne dla insulinooporności długotrwałe stymulowanie trzustki do wydzielania insuliny oraz niska wrażliwość tkanek na jej działanie, to podstawowe czynniki inicjujące rozwój cukrzycy typu 2. Niestosowanie się do zaleceń żywieniowych oraz kontynuowanie siedzącego trybu życia przez osobę z insulinoopornością powoduje dalsze wyczerpywanie komórek trzustki. Zwiększa to ryzyko cukrzycy typ 2 oraz pogłębia problem otyłości, która również sprzyja rozwojowi tej choroby.

Czynnikiem powodującym zespół metaboliczny, czyli jednoczesne występowanie wysokiego poziomu trójglicerydów, niskiego poziomu „dobrego” cholesterolu HDL, zaburzeń węglowodanowych, nadciśnienia tętniczego i/lub otyłości brzusznej jest insulinooporność. Jednocześnie otyłość brzuszna sprzyja insulinooporności.

U kobiet bardzo często diagnozowanym schorzeniem endokrynologicznym jest PCOS. Zespołowi policystycznych jajników towarzyszy hiperinsulinemia i postreceptorowa insulinooporność tkanek na jej działanie, co może być przyczyną nadmiernej stymulacji jajników do produkcji androgenów. Androgeny to męskie hormony płciowe, których nadmiar w organizmie kobiety powoduje zaburzenie prawidłowego cyklu menstruacyjnego powodując zaburzenia miesiączkowania utrudniające zajście w ciążę. Jednocześnie androgeny nasilają u kobiet insulinooporność.

Nie należy zapominać, że insulinooporność znacznie utrudnia redukcję nadmiernej masy ciała. Otyłość przyczynia się do cukrzycy typu 2, nadciśnienia, miażdżycy i chorób serca. Duża masa ciała obciążając stawy sprzyja schorzeniom kręgosłupa, kolan i stóp. U kobiet otyłych częściej diagnozuje się depresję, otyłość utrudnia także zajście w ciążę.

Czytaj też: Dieta IG, czyli o niskim indeksie glikemicznym – odchudza i leczy. To najlepszy sposób spalania tłuszczu i jadłospis dla osób z insulinoopornością oraz cukrzycą

W leczeniu insulinooporności fundamentem jest dążenie do redukcji masy ciała. Można to osiągnąć wdrażając w życie trzy następujące zalecenia:

• restrykcyjne stosowanie się do zasad diety o niskim indeksie glikemicznym,
• leczenie farmakologiczne za pomocą metforminy (dawkę dobiera lekarz),
• włączenie aktywności fizycznej o niskiej intensywności (minimum 150 min. tygodniowo).

Wysoka intensywność ćwiczeń nie jest wskazana, ponieważ może powodować znaczny wzrost stężenia kortyzolu, a ten zwiększa stężenie glukozy we krwi i nasila insulinooporność. Ponadto intensywny wysiłek może negatywnie wpłynąć na stan stawów u osób otyłych.

Dieta o niskim indeksie glikemicznym opiera się o produkty, których wartość IG jest niższa niż 50. Są to:

• warzywa niskoskrobiowe (ok. 200 g do posiłku) – np. papryka, pomidory, cukinia, brokuły, kalafior, szpinak itp.
• nasiona roślin strączkowych – soczewica, ciecierzyca, groch, fasola,
• pełnoziarniste produkty zbożowe – np. ciemne kasze, ciemne makarony, razowe pieczywo, mąka o typie minimum 1850,
• niedojrzałe owoce spożywane w małych porcjach (ok. 100-150 g) – np. jabłka, brzoskwinie, gruszki, maliny, truskawki, grejpfruty,
• produkty mleczne bez dodatku cukru – np. naturalny kefir, maślanka, jogurt, mozzarella, twaróg, ser żółty,
• oleje roślinne, oliwa z oliwek, oliwki, orzechy, nasiona, pestki, awokado, pesto,
• jaja,
• mięso zwierząt, ryb i owoce morza.

Ilość posiłków spożywanych przez osoby z insulinoopornością powinna być dopasowana do wyników badań krzywej cukrowej. Zaleca się, by było ich 3 lub 4 w ciągu dnia. Należy jeść regularnie i unikać długich przerw pomiędzy posiłkami, a najlepiej każdego dnia spożywać posiłki o tej samej porze. Do picia polecana jest woda gazowana lub niegazowana. Można spożywać kawę, ale tylko do posiłku, ponieważ wypicie jej pomiędzy nimi może spowodować wyrzut insuliny. Wbrew obiegowym opiniom można spożywać także mleko i przetwory mleczne.

Na diecie o niskim indeksie glikemicznym, należy unikać spożywania niepełnoziarnistych produktów zbożowych również tych z wykonanych z oczyszczonej mąki, produktów z dodatkiem cukru lub syropów cukrowych oraz bardzo dojrzałych owoców w dużych porcjach. Nie zalecane są napoje, soki owocowe, ani nektarowe. Ziemniaki można spożywać wyłącznie następnego dnia po ich ugotowaniu i schłodzeniu.

1. Gierach M., Gierach J., Junik R.: Insulinooporność a choroby tarczycy. Endokrynologia Polska 2014, 65, 1: 70-76
2. Wesołowski P., Wańkowicz Z.: Insulinooporność – metody rozpoznawania... Nefrologia i Dializoterapia Polska 2011, 15, 4, 243-246
3. Grygiel-Górniak B., Przysławski J., Stelmach-Mardas M., i inni: Sposób żywienia a insulinoodporność...Bromatologia i Chemia Toksykologiczna – XLIV, 2011, 3, 277-283
4. Msiałowska D.: Insulinooporność. Wydanie I. Wydawnictwo Feria, Łódź 2017.