Hiperglikemia, czyli wysoki cukier – objawy, pierwsza pomoc i leczenie. Czym grozi wysoka glikemia?

Czym jest hiperglikemia?

Hiperglikemia to stan, w którym stężenie glukozy we krwi, czyli glikemia, przekracza górną granicę normy. Nazywana jest też przecukrzeniem. Jej przeciwieństwem jest hipoglikemia (niedocukrzenie), czyli zbyt niskie stężenie tego cukru we krwi. Hipergliemia Może przyjąć postać stanu ostrego lub postać przewlekłą.

Glikemia na czczo u zdrowego człowieka wynosi 60-99 mg/dl, a do 2 godzin po posiłku – 120 mg/dl. O hiperglikemii mówi się w sytuacji, gdy stężenie glukozy we krwi przekroczy 180 mg/dl. Uważa się ją za sygnał alarmowy o stanie przedcukrzycowym, a stale utrzymujący się poziom cukru powyżej 126 mg/dl jest już przez większość specjalistów uznawany za oznakę cukrzycy.

Glukoza jest cukrem prostym, powstającym w procesie trawienia węglowodanów. Jest podstawowym składnikiem energetycznym dla wszystkich komórek organizmu. Aby jednak mogła się do nich przedostać, w większości przypadków potrzebna jest insulina (wyjątkiem jest mózg, włókna nerwowe, siatkówka oka, nerki, nadnercza, naczynia krwionośne i erytrocyty).

Insulina to hormon produkowany w komórkach beta w wyspach Langerhansa, które są zlokalizowane w trzustce. Podwyższony poziom glukozy we krwi prowokuje wyrzut insuliny, która umożliwia pobranie tego cukru przez komórki, a jej poziom we krwi się obniża.

Hiperglikemia – objawy przecukrzenia

W przeciwieństwie do stanu hipoglikemii, symptomy hiperglikemii często pozostają utajone i przechodzą niezauważone. W większości przypadków objawy pojawiają się dopiero wtedy, gdy stężenie cukru we krwi przekroczy 270-360 mg/dl.

Trzy klasyczne objawy hiperglikemii to:

• hiperfagia – nadmierny apetyt,
• polidypsja – wzmożone pragnienie,
• wielomocz – zbyt częste oddawanie moczu, szczególnie w nocy (jest to mechanizm wydalania nadmiaru glukozy).

Oprócz tego powtarzającym się lub przedłużającym stanom hiperglikemii towarzyszą inne objawy:

• spadek masy ciała,
• senność, zmęczenie, bóle i zawroty głowy,
• problemy z koncentracją,
• kłopoty z widzeniem,
• przesuszenie i/lub zaczerwienienie skóry na całym ciele,
• wolniejsze gojenie się ran i owrzodzeń,
• częste, nawracające infekcje,
• nudności i wymioty,
• zasłabnięcia,
• kwaśny, „owocowy” lub „acetonowy” zapach z ust,
• oddech kwasiczy Kussmaula (przyspieszony, głęboki, a chwilę później płytki oddech) i brak tchu.

Występowanie 3 głównych objawów oraz kilku innych z wymienionych powyżej może świadczyć o rozwoju kwasicy ketonowej. Narażone na nią są szczególnie osoby z insulinoopornością i zaburzeniami gospodarki glukozowo-insulinowej. W wyniku braku lub niewłaściwego działania insuliny organizm nie może zużyć glukozy krążącej we krwi do wytworzenia energii, więc szuka innego paliwa – zwykle są to białka (z tkanki mięśniowej) i tłuszcze. W wyniku procesu rozkładu tłuszczów tworzą się ciała ketonowe o kwaśnym odczynie, które zaburzają procesy metaboliczne zachodzące w organizmie.

Kwasica ketonowa to stan bezpośredniego zagrożenia życia, prowadzi do utraty przytomności i śmierci chorego. Do tego stanu dochodzi, gdy objawy hiperglikemii w postaci stężenia cukru przekraczającego 250 mg/dl utrzymują się przez kilka godzin.

Niebezpieczne powikłania hiperglikemii

Wysoki poziom cukru ma wiele skutków ubocznych, m.in.:

• powoduje uszkodzenia naczyń krwionośnych,
• zaburza procesy lipidowe, powodując powstawanie nieprawidłowych związków cholesterolu i trójglicerydów, odkładających się w tętnicach (podwyższone ryzyko miażdżycy),
• uszkadza naczynia siatkówki oka (ryzyko utraty wzroku lub zaćmy),
• uszkadza enzymy biorące udział w procesach metabolicznych,
• zaburza krzepliwość krwi,
• podnosi ryzyko zawału serca,
• powoduje zaburzenia erekcji,
• prowadzi do procesów przyspieszonego starzenia i niszczenia komórek i kolagenu,
• spowalnia procesy gojenia się ran,
• przesusza skórę (nadmiar glukozy jest wydalany z organizmu z moczem, co powoduje odwodnienie),
• zwiększa ryzyko infekcji,
• zwiększa prawdopodobieństwo rozwoju cukrzycy,
• może spowodować kwasicę ketonową, która często prowadzi do śpiączki lub śmierci chorego.

Powstanie hiperglikemia nie przesądza jeszcze o cukrzycy, choć z pewnością nie wolno jej lekceważyć. Gdy „wysoki cukier” występuje jako stan rzadki i chwilowy (np. w wyniku bardzo obfitego posiłku, nadmiernego wysiłku fizycznego, silnego stresu), nie zagraża zdrowiu, choć oczywiście lepiej jest unikać przejadania się i dbać o regularny odpoczynek.

Przyczyny hiperglikemii

Istnieje wiele czynników, które powodują wzrost poziomu glukozy we krwi. Do powikłań dochodzi w sytuacji, gdy ich więcej naraz. Należą do nich m.in.:

• zjedzenie bardzo obfitego w węglowodany posiłku,
• nasilony stres,
• insulinooporność, czyli zmniejszenie wrażliwości tkanek organizmu na glukozę,
• pomijanie dawek insuliny lub doustnych leków przeciwcukrzycowych w przypadku osób chorych na cukrzycę,
• choroby inne niż cukrzyca, np. układu krążenia, zaawansowane choroby nowotworowe, stany zapalne i infekcje,

Z przewlekłymi chorobami oraz nasilonym, trwającym długo stresem wiąże się przejściowa insulinooporność (odpowiadają za nią procesy z udziałem kortyzolu, katecholamin, hormonu wzrostu). Tak zwana hiperglikemia stresowa występuje u znacznej części osób krytycznie chorych i pogarsza ich stan.

Do nadmiernego wzrostu glikemii przyczyniają się też leki takie jak m.in.:

• antybiotyki z grupy fluorochinolonów,
• beta-adrenolityki, diuretyki tiazydowe,
• leki przeciwpsychotyczne drugiej generacji, takie jak olanzapina i klozapina,
• kortykosteroidy,
• inhibitory kalcyneuryny stosowane w leczeniu immunosupresyjnym po przeszczepach,
• inhibitory proteazy stosowane w terapii antyretrowirusowej przy zakażeniu HIV,
• niektóre syropy przeciwkaszlowe bez recepty.

Jakie badania wykrywają hiperglikemię?

Powtarzające się stany hiperglikemii wymagają obserwacji i diagnostyki pod kątem cukrzycy lub stanów przedcukrzycowych. W tym celu wykonuje się badania laboratoryjne.

• Oznaczenie poziomu glukozy we krwi na czczo w godzinach porannych – to podstawowe badanie, które powinno się wykonywać nie tylko przy podejrzeniu cukrzycy, ale także regularnie w ramach kontroli stanu zdrowia. Stany przewlekłej hiperglikemii niekiedy nie manifestują się wyraźnie i są wykrywane zbyt późno, gdy dochodzi do uszkodzenia narządów.

Glikemia na czczo (8 godzin od ostatniego posiłku) w wysokości 200 mg/dl wraz z wystąpieniem 3 podstawowych objawów hiperglikemii upoważnia lekarza do zdiagnozowania cukrzycy. Taką diagnozę stawia się także przy dwukrotnym stwierdzeniu glikemii na czczo wyższej niż 126 mg/dl w pomiarach z 2 różnych dni.

• DTTG – test doustny obciążenia glukozą (krzywa cukrowa, OGTT) – to pomiar wykonywany po to, by odróżnić cukrzycę od innych stanów przedcukrzycowych: nieprawidłowej glikemii na czczo (100–125 mg/dl w jednorazowym pomiarze) oraz nieprawidłowej tolerancji glukozy (140–199 mg/dl w 120. minucie testu obciążenia).

Pierwszym etapem badania DTTG jest pobranie krwi na czczo, (najlepiej rano, 8 godzin od ostatniego posiłku) i pomiar glikemii. Następnie pacjent przyjmuje doustnie bezwodną glukozę rozpuszczoną w 250-300 ml wody (dorośli: 75 g glukozy, a dzieci: 1,75 g na kilogram masy ciała). Płyn należy wypić w ciągu 5 minut. Po 120 minutach pobierana jest kolejna próbka krwi w celu ponownego zbadania poziomu cukru.

Jeśli wynik przekracza 200 ml/dl, lekarz jest upoważniony do stwierdzenia cukrzycy. Gdy wynik pomiaru wynosi 140-199 ml/dl, stawia się diagnozę nieprawidłowej tolerancji glukozy. Niekiedy wykonywane są dodatkowe pomiary (po 180 oraz 240 minutach od spożycia glukozy). Zleca się je szczególnie w takich przypadkach, jak cukrzyca ciężarnych oraz hiperglikemia reaktywna.

• Oznaczenie hemoglobiny glikowanej (HbA1c) lub fruktozaminy – w celu obserwacji, jak organizm radzi sobie z glukozą na przestrzeni czasu, wykonuje się także badanie oznaczania białek, które ulegają modyfikacji pod wpływem długotrwałego nadmiaru glukozy we krwi. Badanie odzwierciedla średni poziom glikemii w ciągu ostatnich 2-3 miesięcy. Zwykle mierzy się poziom hemoglobiny glikowanej, ponieważ jest bardziej miarodajna, jednak w przypadku osób z anemią, z defektami struktury hemoglobiny czy u kobiet ciężarnych oznaczeniu może podlegać fruktozamina, czyli glikowane białka osocza.

• Osobnej diagnostyki wymaga podejrzenie kwasicy ketonowej. Przede wszystkim wykonuje się gazometrię, by ustalić, jak prezentuje się równowaga kwasowo-zasadowa organizmu. Na kwasicę wskazuje pH<7,3, jeśli poziom cukru wynosi jednocześnie ponad 250 mg/dl. W podejrzeniu kwasicy ketonowej wykonuje się także badanie moczu pod kątem obecności ciał ketonowych.

Osoby chorujące na zdiagnozowaną cukrzycę powinny zawsze mieć przy sobie glukometr, by móc w dowolnym momencie zbadać aktualną glikemię. Takie urządzenia są powszechnie dostępne i bardzo proste w obsłudze, a dane, których dostarczają, stanową niezwykle cenną wskazówkę diagnostyczną oraz pomoc w monitorowaniu stanu chorego i leczeniu.

Pierwsza pomoc w przypadku hiperglikemii

U osób, które nigdy nie poddawały się diagnostyce ani nie leczyły pod kątem cukrzycy, stwierdzenie hiperglikemii może być trudne. Przez długi czas nie ma bowiem objawów, które mogłyby niepokoić chorego. Pierwsza pomoc dotyczy więc raczej chorych, którzy odczuwają objawy wysokiego cukru, i polega na obniżeniu jego poziomu.

Aby obniżyć stężenie cukru we krwi, należy:

• podać choremu lekko osoloną wodę,
• zapytać go, czy przyjmuje leki przeciwcukrzycowe i w razie potrzeby podać dawkę.

Konieczność udzielenia pomocy występuje też przy pierwszych objawach kwasicy ketonowej. Jeśli chory słania się, mówi bełkotliwie czy traci przytomność, należy wezwać pogotowie ratunkowe, posadzić go w bezpiecznym miejscu i podawać mu płyny (woda z cytryną pomaga nieco odkwasić organizm i wyrównuje poziomy elektrolitów). Jeśli chory straci przytomność, do przyjazdu pogotowia należy monitorować jego oddech. W razie jego ustania podjąć podstawową resuscytację.

Kwasica ketonowa zagraża życiu chorego, wymaga więc leczenia w szpitalu. Polega ono głównie na nawadnianiu, wyrównywaniu gospodarki elektrolitowej i równowagi kwasowo-zasadowej, neutralizowaniu ciał ketonowych oraz obniżaniu glikemii.

Hiperglikemia – leczenie i dieta

Zarówno stany przedcukrzycowe, jak i cukrzyca wymagają stałego monitorowania oraz leczenia. Pierwszą zasadą jest regularny kontakt z diabetologiem i przestrzeganie jego zaleceń. Najważniejsze z nich to:

• Regularne przyjmowanie leków – poziom cukru we krwi można regulować za pomocą leków doustnych, takich jak metformina, pochodne sulfonylomocznika, glinidy, pochodne biguanidu czy glitazony, a także insuliny podawanej w podskórnych zastrzykach. O wyborze leczenia decyduje lekarz w zależności od nasilenia i przebiegu cukrzycy. Istnieje także szereg suplementów diety, które pomagają obniżać wysoką glikemię, choć można przyjmować je tylko po konsultacji ze specjalistą i nie powinno się zastępować nimi leków na receptę.
• Pomiary stężenia cukru i prowadzenie dzienniczka – każda osoba chora na cukrzycę oraz zagrożona cukrzycą powinna też posiadać glukometr i dzienniczek pomiarów. Glukometry są dostępne w aptekach, a pomiar glikemii wymaga jedynie nakłucia palca, naniesienia kropli krwi na pasek wskaźnikowy i wsunięcia go do urządzenia. Poszczególne modele różnią się nieco sposobem działa, dlatego warto dokładnie czytać instrukcję obsługi.
• Higieniczny styl życia – wskazana jest regularna aktywność fizyczna (z wyjątkiem sytuacji wykrycia ciał ketonowych w moczu – w takim przypadku należy wstrzymać się z ćwiczeniami do momentu ustabilizowania stanu zdrowia), picie dużych ilości wody oraz monitorowanie sposobu odżywiania. Niezwykle ważna jest kontrola ilości spożywanych węglowodanów, sięganie po produkty spożywcze o niskim indeksie glikemicznym i regularne spożywanie posiłków. Takie postępowanie zapobiega wahaniom poziomu cukru we krwi i pomaga utrzymać go na stabilnym poziomie.

Przyczyną kwasicy może być nieprawidłowo stosowana dieta ketogeniczna:

ZOBACZ: Źle prowadzona cukrzyca typu drugiego może skrócić życie nawet o 12 lat