Elektrolity – czym są, jakie są przyczyny i objawy ich niedoboru oraz jak uzupełnić elektrolity? Wskazania do badania elektrolitów we krwi

Elektrolity odgrywają ważną rolę w wielu procesach zachodzących w ludzkim organizmie. Są to wodne roztwory jonów potasu, magnezu, wapnia, sodu, chlorku i fosforanu występujące w krwi i płynach tkankowych. Pierwiastki te mają zdolność przewodzenia prądu elektrycznego i odpowiadają za transport wody przez błony komórkowe. Jony soli regulują także przewodzenie impulsów nerwowych i pracę mózgu oraz wpływają na funkcjonowanie mięśni i serca.

Niezbędne do prawidłowego funkcjonowania naszego organizmu elektrolity to:

• magnez – reguluje skurcze mięśni, wpływa na prawidłowe funkcjonowanie mięśnia sercowego oraz wspomaga funkcje nerwowe, bierze także udział w syntezie białka,
• potas – reguluje pracę serca, wspomaga funkcjonowanie mięśni oraz bierze udział w przewodzeniu impulsów nerwowych,
• sód – reguluje pracę nerwów i kurczliwość mięśni, jest także niezbędny, by utrzymać prawidłową gospodarkę wodno-elektrolitową oraz odpowiednie ciśnienie krwi,
• wapń – to podstawowy składnik kości i zębów, wapń aktywuje enzymy, jest także istotny dla mechanizmów przewodzenia impulsów nerwowych oraz reguluje ciśnienie krwi.
• chlorki – właściwe stężenie chlorków we krwi jest niezbędne, by utrzymać w organizmie równowagę płynów ustrojowych,
• fosforany – sole kwasu fosforowego współdziałają z solami wapnia. Odpowiadają za mocne i zdrowe kości, regulują także pracę układu nerwowego.

Te składniki mineralne są dostarczane do organizmu wraz z pokarmem i wodą mineralną, co zapewnia odpowiednią równowagę (homeostazę).

Długotrwały wysiłek fizyczny, odwodnienie organizmu, walka z infekcją wirusową lub zbyt rygorystyczna dieta mogą przyczynić się do tego, że w organizmie będzie za mało elektrolitów.

Na niedobór elektrolitów narażone są dzieci podczas ostrej biegunki i wymiotów. Wraz z wydzielinami tracone są z organizmu składniki mineralne, które koniecznie należy uzupełnić. Odwodnienie spowodowane zarówno infekcją przebiegającą z biegunką i wymiotami, a także jako wynik upału jest bardzo niebezpieczne dla dzieci, dlatego należy reagować już przy pierwszych objawach takich jak osłabienie, apatia, skąpomocz, blada skóra, przyspieszony oddech.

Także osoby bardzo intensywnie trenujące w ciepłe dni, mogą doświadczyć objawów niedoboru elektrolitów we krwi. Osoby starsze, które ograniczają, często nieświadomie, ilość wypijanych płynów i solenie potraw mogą doświadczyć objawów niedoboru sodu.

Czytaj: Jak bezpiecznie ćwiczyć, gdy jest gorąco?

O niedoborze elektrolitów mogą świadczyć:

• drętwienie kończyn i drżenie ciała,
• nadmierne zmęczenie,
• senność,
• obniżona koncentracja,
• zasłabnięcia,
• silny ból głowy.

Objawy te ustępują po uzupełnieniu płynów i elektrolitów. W tym celu należy nawodnić organizm. Jednak, gdy doszło do znacznej utraty elektrolitów sama woda nie wystarczy. Najlepiej niedobory uzupełnią specjalne preparaty w postaci tabletek musujących lub proszku do rozpuszczania w wodzie, które zawierają odpowiednie ilości wszystkich niezbędnych pierwiastków.

Elektrolity, a w zasadzie ich stężenie we krwi obwodowej można sprawdzić, wykonując tzw. jonogram. To zestaw badań laboratoryjnych sprawdzających poziom jonów sodu, potasu, magnezu i wapnia kationów: magnezu, wapnia, sodu i potasu oraz anionów: chlorków i fosforanu w osoczu krwi. Badanie elektrolitów często rozszerza się o analizę żelaza w surowicy, próbkę stanowi krew pobrana z żyły łokciowej. Można je wykonać osobno przy szczególnych wskazaniach lub profilaktycznie w czasie morfologii krwi z tej samej próbki.

Badanie stężenia elektrolitów we krwi wykonuje się rano, na czczo (8–12 godzin od ostatniego posiłku). Aby wynik był jak najbardziej wiarygodny, na dzień przed nim, nie należy wykonywać intensywnych ćwiczeń fizycznych, chodzić do sauny i pić większych ilości wody niż normalnie. Nie wskazane są także żadne zmiany w stosowanej diecie.

Istnieje kilka sytuacji, w których lekarz może zalecić badanie stężenia elektrolitów. Przede wszystkim są to stany wskazujące na zaburzenia równowagi wodno-elektrolitowej. Wskazania do wykonania jonogramu stanowią:

• obrzęki kończyn dolnych,
• osłabienie organizmu,
• nieprawidłowa praca nerek lub wątroby,
• nieregularne ciśnienie krwi,
• skurcze mięśni – w tym w szczególności łydek,
• zaburzenia rytmu serca (np. kołatanie),
• zaburzenia snu i koncentracji,
• zawroty głowy nieznanego pochodzenia,
• omdlenia.

Badanie wykonuje się standardowo u osób chorujących na nadciśnienie tętnicze lub cukrzycę oraz po to, by ocenić stan narządów takich jak nerki czy wątroba. Jest ono zalecane także w przypadku podejrzenia zaburzeń hormonalnych oraz w diagnozie chorób metabolicznych.

Prawidłowe stężenie tzw. mocnych elektrolitów, niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania organizmu to:

• chlorki (Cl): 98-106 mmol/l,
• fosforany (PO4): 0,97-1,45 mmol/L
• magnez (Mg): 0,62-0,99 mmol/l,
• potas (K): 3,5-5,0 mmol/l,
• sód (Na): 136-145 mmol/l,
• wapń (Ca): 2,25-2,6 mmol/l.

Nie wszystkie laboratoria stosują takie same metody pomiaru próbek, dlatego na każdym wyniku badania zamieszczony jest zakres norm. Jeśli wyniki są nieprawidłowe i mają zbyt niskie wartości, może świadczyć to o niedoborze substancji mineralnych i odwodnieniu lub przewodnieniu organizmu.

Jeśli badanie krwi w kierunku elektrolitów dało nieprawidłowe wyniki, należy uzupełnić poziom składników mineralnych. W tym celu zaleca się modyfikację diety oraz picie wysoko zmineralizowanej wody.

Bogatym źródłem poszczególnych elektrolitów są:

• sodu – sól kuchenna,
• potasu – warzywa i owoce, orzechy, nasiona strączków, produkty pełnoziarniste,
• magnezu – kakao, gorzka czekolada, kasza gryczana, zielone warzywa, nasiona strączków, orzechy,
• wapnia – produkty mleczne, zielone warzywa, nasiona roślin strączkowych (np. soczewica).

Domowym płynem nawadniającym jest szklanka wody ze szczyptą soli i łyżeczką cukru. Taki skład ma też wiele tabletek musujących, których nazwy wskazują na zawartość elektrolitów.

Elektrolity w formie suplementów można stosować w przypadku, gdy organizm jest narażony na odwodnienie – np. w czasie gorączki, w trakcie wzmożonego wysiłku fizycznego lub w upalne dni. Są one dostępne jako elektrolity do picia dla dorosłych (np. napoje izotoniczne dla sportowców) oraz elektrolity w tabletkach (np. chelaty aminokwasowe).

Elektrolity na kaca, to przede wszystkim jeden główny elektrolit – magnez. Alkohol powoduje zwiększoną utratę tego mikroskładnika, który wydalany jest z organizmu wraz z moczem. Niedobory magnezu występują przede wszystkim u nałogowych alkoholików.

Po spotkaniu ze znajomymi, którym towarzyszy wypicie dużej ilości alkoholu (czyli większej niż zalecane: dla kobiety 1 kieliszek wina, a dla mężczyzny 2 kieliszki), warto uwzględnić w diecie produkty dostarczające magnezu. Będzie to przede wszystkim kasza gryczana, kakao, gorzka czekolada, a także nasiona roślin strączkowych i orzechy.

Dostępne w aptekach elektrolity dla dzieci i niemowląt mają zastosowanie, gdy dziecko jest chore i często wymiotuje lub ma biegunkę. Oba te schorzenia przebiegają z utratą wody i składników mineralnych w organizmie dziecka, co w przypadku tej grupy wiekowej jest bardzo niebezpieczne.

Organizm dziecka w 70-85 proc. składa się z wodzy, podczas gdy organizm osoby dorosłej – z ok. 60-65 proc. Ciało dziecka jest także mniejsze i w silniejszy sposób odczuje utratę 500 ml wody niż organizm dorosłej osoby.

Elektrolity dla dzieci powinny być stosowane w sytuacji, gdy dziecko przewlekle wymiotuje i/lub ma biegunkę. Preparaty te dodane do wody, lepiej nawodnią ciało malucha, niż sama czysta woda. Ważne, by nie podawać ich dużymi porcjami, a małymi łyczkami i często. Dzięki temu, że preparaty te nawadniają organizm, uzupełniają one straty elektrolitów w organizmie dziecka i pozwalają uniknąć groźnego odwodnienia.

Gdy dziecko przechodzi zatrucie pokarmowe, zaleca się stosować dietę lekkostrawną, która nie obciąża przewodu pokarmowego. Można podawać kleik marchewkowy, kaszę mannę z masłem i tartym bananem lub lekki rosół z ryżem i gotowanym mięsem drobiowym. Odpowiednie będą także kisiele, galaretki, sucharki, bułka z masłem i chudą wędliną lub posmarowana dżemem.

Należy unikać podawania surowych warzyw, ciemnego pieczywa i pełnoziarnistych produktów zbożowych – wysoka zawartość błonnika w pokarmach nasili objawy biegunki i podrażni żołądek.

Działanie przeciwwymiotne posiada kłącze imbiru – wystarczy do ciepłej wody dodać starty korzeń i podać dziecku do picia małymi łyczkami.