Chroń mózg przed demencją! Poznaj nawyki, które pomogą zmniejszyć ryzyko choroby Alzheimera, Parkinsona i innych zmian degeneracyjnych

Demencja, inaczej otępienie, to wspólny termin opisujący zespół symptomów zmian neurodegeneracyjnych, u których podłoża leżą różne choroby i zaburzenia pracy mózgu.

Do najczęstszych objawów demencji należą m.in. problemy z pamięcią, zwłaszcza krótkoterminową, myśleniem – szczególnie abstrakcyjnym, oraz z komunikacją (powtarzanie się, zapominanie słów). Występować mogą też trudności w wykonywaniu dotychczas prostych czynności, częste wahania nastroju, zmiany osobowości, dezorientacja czy apatia połączona z utratą zainteresowań i chęci do działania. Symptomy mogą mieć różne nasilenie i wpływ na zdolność codziennego funkcjonowania.

Demencja przybiera różne postaci, jednak 60-80 proc. przypadków to choroba Alzheimera. Istnieją jeszcze typy demencji, takie jak otępienie naczyniopochodne, z ciałami Lewy'ego i czołowo-skroniowe (po 5-10 proc. przypadków), a także inne, do których należą m.in. choroba Parkinsona czy Huntingtona, a ponadto typy mieszane.

Ryzyko powstawania zmian degeneracyjnych w obrębie mózgu nasila się wraz z wiekiem, ale rozwój demencji nie jest normalnym objawem starzenia się.

W krajach wysokorozwiniętych, takich jak Stany Zjednoczone, na alzheimera choruje tylko ok. 10 proc. osób powyżej 65. roku życia, ale występuje on już u 1/3 osób mających więcej niż 85 lat.

Jak jednak ostrzegają naukowcy, demencja rozwijać się już po czterdziestce, co ma związek ze zmianami zanikowymi w obrębie komórek wyściełających naczynia krwionośne w głowie oraz zwiększeniem ilości fibrynogenu – białka wspomagającego gojenie uszkodzeń.

Choroba Alzheimera charakteryzuje się nagromadzeniem w mózgu złogów białkowych, zawierających m.in. amyloid beta i białka tau (oraz aktywne komórki odpornościowe i nadmiar wapnia) pomiędzy obumierającymi neuronami, a także w splątanych zmianach tkanki. Obecność tych związków wywołuje stan zapalny. W efekcie mózg traci nie tylko komórki nerwowe, ale również połączenia między nimi, a jego objętość ulega zmniejszeniu. Tak dzieje się jeszcze zanim pojawią się zauważalne symptomy choroby. Nie jest jednak do końca wiadomo, co jest przyczyną, a co skutkiem problemu: czy to demencja powoduje obumieranie neuronów, czy to ich ubytek skutkuje rozwojem demencji.

Choroba Parkinsona, powodująca m.in. zaburzenia kontroli motorycznej i mimowolne drżenie, wiąże się ze stopniowym niszczeniem w mózgu komórek wydzielających dopaminę – neuroprzekaźnik niezbędny do zawiadywania ruchami. Chorobę, która rozwija się zwykle po 50. roku życia, charakteryzuje występowanie w tkance nerwowej tzw. ciał Lewy’ego, które są nieprawidłowymi skupiskami białek, zawierającymi m.in. alfa-synukleinę. Agregacje te występują też w innych chorobach neurodegeneracyjnych.

W postaci demencji objawia się też choroba Huntingtona, która wiąże się z wykonywaniem niekontrolowanych ruchów, taki przebieg mogą mieć też inne zaburzenia funkcjonowania układu nerwowego.

Nie tylko starszy wiek sprzyja rozwojowi chorób neurodegeneracyjnych. Demencja jest częstym powikłaniem po udarze mózgu, zarówno tym niedokrwiennym, jak i po wylewie krwi do mózgu, ponieważ pozbawia on neurony życiodajnego tlenu, jak również możliwości odprowadzania zbędnych, toksycznych produktów przemiany materii.

Ryzyko zwiększają również urazy głowy, zwłaszcza ze wstrząśnieniem mózgu. Dowiedziono na przykład, że prawdopodobieństwo rozwoju choroby Parkinsona poprzez zwiększoną produkcję ciał Lewy’ego zwiększają sporty kontaktowe, zwłaszcza boks, sztuki walki, hokej czy rugby. Przy uprawianiu tych dyscyplin dłużej niż przez 8 lat częstotliwość występowania demencji zwiększała się aż sześciokrotnie. Jednak już nawet jednokrotny uraz może mieć wpływ na wielkość tego ryzyka.

Innym czynnikiem predysponującym do rozwoju alzheimera lub innych form demencji są infekcje wirusowe, m.in. wirusem opryszczki czy HIV. Tak działają też priony, przenoszone z tkanki zwierzęcej, a powodujące m.in. chorobę Creutzfeldta-Jacobsa.

Prawdopodobieństwo wystąpienia demencji zależy jednak również od stylu życia, na który niewątpliwie mamy wpływ. Ryzyko to zwiększa zwłaszcza używanie tytoniu i alkoholu, a także uboga odżywczo dieta, złożona z wysokoprzetworzonej żywności.

Natomiast do medycznych czynników ryzyka rozwoju demencji należą m.in.:

• miażdżyca naczyń krwionośnych,
• podwyższone ciśnienie krwi,
• wysoki poziom „złego” cholesterolu LDL,
• nadmiar homocysteiny we krwi,
• choroby serca,
• cukrzyca,
• osteoporoza,
• depresja.

Podjęcie leczenia tych zaburzeń pomaga chronić mózg przed zmianami degeneracyjnymi.

Chociaż demencja jest jednym z 10 głównych chorób przyczyniających się do zwiększonej śmiertelności w krajach rozwiniętych, jako jedyna z nich nie daje się wyleczyć. Nie można też jej zapobiec ani znacząco spowolnić rozwoju. Jest jednak możliwe, by zmniejszyć ryzyko jej pojawienia się. Umożliwiają to zmiany stylu życia, a zwłaszcza codziennych nawyków.

Jak podaje raport opublikowany w piśmie „The Lancet”, przygotowany przez zespół 24 ekspertów z różnych krajów świata na podstawie dostępnych badań nad zmianami neurodegeneracyjnymi, istnieje 9 czynników stylu życia, które po zmodyfikowaniu mogą przyczynić się do zmniejszenia zagrożenia demencją o ok. 35 procent. Co jednak ważne, najlepsze efekty dają wtedy, gdy zmiany są wprowadzane począwszy od najmłodszych lat.

• W młodym wieku – najcenniejsza jest edukacja, ponieważ umożliwia wzrost ilości komórek nerwowych i objętości tych struktur mózgu, które ulegają neurodegeneracji w późniejszy życiu.
• W średnim wieku – najważniejsza jest profilaktyka otyłości, chorób kardiometabolicznych oraz postępującej utraty słuchu, jak również innych problemów zdrowotnych, które sprzyjają rozwojowi demencji. Działania te w połączeniu z uczeniem się w młodości mogą zmniejszać zagrożenie rozwojem demencji nawet o 20 procent.
• W starszym wieku – najbardziej istotne staje się radzenie sobie z depresją, zaprzestanie palenia papierosów i ograniczenie alkoholu (jeśli nie zrobiło się tego wcześniej), zapewnienie skutecznej profilaktyki rozwoju cukrzycy, zwiększenie poziomu aktywności fizycznej oraz podtrzymanie (albo rozpoczęcie, bo nigdy nie jest za późno) aktywnych kontaktów społecznych i życia towarzyskiego. Te zmiany mogą redukować prawdopodobieństwo rozwoju demencji o 15 procent.

Ponieważ badania funkcjonowania mózgu to dziedzina w miarę nowa i rozwijająca się intensywnie wraz z postępem nowoczesnych metod diagnostycznych, wciąż przybywa doniesień na ten temat. Dzięki temu wiemy, które nawyki pomagają chronić mózg przed niekorzystnymi zmianami. Należą do nich:

• zdrowa dieta złożona z regularnych posiłków, najlepiej w stylu śródziemnomorskim,
• styl życia dopasowany do rytmu biologicznego organizmu, m.in. praca, odpoczynek, sen i posiłki w fizjologicznych porach,
• higiena snu, czyli dbanie o odpowiednią jego jakość, a nie tylko długość,
• aktywność psychiczna, najlepiej w formie nauki nowych umiejętności,
• aktywność fizyczna, zarówno mobilizująca serce, jak i mięśnie całego ciała,
• utrzymanie więzi fizycznej i aktywność towarzyska,
• unikanie zanieczyszczeń powietrza i środków chemicznych.