Sposoby na ból – plastry, leki, zioła i środki naturalne. Nowoczesne metody leczenie bólu o potwierdzonej skuteczności

Łatwy dostęp do leków przeciwbólowych, niskie ceny i powszechna akceptacja ich przyjmowania to powody, dla których nadużywanie przez Polaków jest obecnie poważnym problemem. Pokazują to dane z 2015 roku: wśród osób kupujących leki dostępne bez recepty (OTC, ang. over-the-counter) ponad 68 proc. kobiet i prawie 60 proc. mężczyzn nabywało leki przeciwbólowe. Z innych badań wynika natomiast, że co najmniej połowa, a nawet 3/4 osób łykających te farmaceutyki nie konsultuje ich dawek z lekarzem.

Tymczasem popularne tabletki przeciwbólowe dają tylko chwilową ulgę, często nie usuwając źródła dolegliwości, a jednocześnie szkodząc. Dlatego warto poszukać lepszych środków i rozwiązań, które pozwolą łagodzić ból – zwłaszcza, że jest ich całkiem sporo.

Zobacz: Przewlekły ból będzie leczony u każdego pacjenta. Dotyka co czwartego Polaka. Podpisano ustawę o standardzie leczenia bólu w Polsce.

Ból jest sygnałem ostrzegawczym, że coś złego dzieje się w organizmie i konieczna jest interwencja. Wyróżnia się dwa rodzaje bólu – nocyceptywny, czyli receptorowy, oraz neuropatyczny.

Ból receptorowy jest odpowiedzią organizmu, która chroni go przed dalszymi obrażeniami, jak ma to miejsce np. w przypadku dotknięcia gorącej powierzchni czy skręceniu kostki.

Ból neuropatyczny nie zapewnia takich „korzyści” i jest efektem zaburzonego odbioru sygnału, płynącego z nerwów do mózgu lub rdzenia kręgowego lub też skutkiem ich uszkodzenia.

Aby znaleźć ulgę w bólu, w pierwszej kolejności należy poznać jego przyczynę. W niektórych sytuacjach jest to możliwe tylko z pomocą lekarza. Wizyta u specjalisty jest konieczna zwłaszcza w sytuacji, gdy ból:

• nie przechodzi po upływie 2-3 tygodni,
• jest źródłem stresu, lęku czy stanów depresyjnych,
• uniemożliwia relaks i sen,
• powstrzymuje przed aktywnością fizyczną czy wykonywaniem codziennych czynności,
• nie zmalał pod wpływem wypróbowanych dotychczas środków.

Leczenie bólu polega zwykle na likwidowaniu jego przyczyny, która przeważnie ma źródło w stanie zapalnym. Bywają jednak przypadki, gdy podłoża problemu nie da się ustalić, a nawet takie, gdy przyczyna dawno ustała, a odczuwanie bólu zostało utrwalone. W takich sytuacjach przyjmowanie leków nie jest zwykle skuteczne, ulgę może przynieść natomiast fizjoterapia. Stosowane są ponadto leki działające na układ nerwowy i psychoterapia.

Do rodzajów bólu najczęściej odczuwanych przez Polaków należy przewlekły ból nawracający, przeważnie dotyczący kręgosłupa, jak również bóle związane z chorobami reumatycznymi.

Dostępne bez recepty doustne leki przeciwbólowe znają niemal wszyscy – oprócz paracetamolu, czyli acetaminofenu to również niesteroidowe leki przeciwzapalne, do których należy m.in. kwas acetylosalicylowy, ibuprofen czy naproksen.

Ogólnie dostępne niesteroidowe leki przeciwzapalne są przeznaczone do łagodzenia łagodnego i umiarkowanego bólu, m.in. głowy, pleców, mięśni, stawów, miesiączkowych, a także związanych ze zwichnięciami, skręceniami czy innymi drobnymi urazami kończyn.

Zażywanie tych leków w większej ilości czy długoterminowo ma potencjalne ciężkie skutki uboczne. Należą do nich m.in.:

• nudności i wymioty,
• opuchlizna i obrzęki,
• biegunki lub zaparcia,
• trudności z oddychaniem,
• nieregularna praca serca,
• wzmożone krwawienie,
• spadek ciśnienia,
• wrzody żołądka,
• uszkodzenie wątroby,
• uszkodzenie nerek.

W terapii silnego i chronicznego bólu stosuje się też mocniej działające leki przeciwzapalne na receptę (np. diklofenak, naproksen czy celekoksyb), a także leki opioidowe, takie jak morfina, kodeina, hydrokodon, oksykodon czy tramadol.

Silne leki przeciwbólowe są przepisywane w przypadku dotkliwego bólu, np. po wypadku lub zabiegach chirurgicznych, a także bólu chronicznego. Oprócz licznych działań niepożądanych wywołują też jednak uzależnienie.

Działanie przeciwzapalne, a dzięki temu przeciwbólowe (ale niestety też uboczne), mają ponadto kortykosterydy (np. hydorkortyzon czy prednisolon).

Jako terapia wspomagająca stosowane bywają ponadto leki antydepresyjne i przeciwpadaczkowe, które wpływają na układ nerwowy, m.in. zmieniając sposób, w jaki mózg przetwarza bodźce bólowe, a ponadto wspomaga chorego w walce ze stanami depresyjnymi i lękowymi, które towarzyszą cierpieniu. Pomocna jest wtedy również terapia kognitywno-behawioralna.

Gdy leki przeciwbólowe nie mogą być przyjmowane doustnie, np. z powodu silnych reakcji układu pokarmowego, można zastosować je w postaci czopków. Taki sposób podania nie sprawia jednak, że substancje czynne omijają wątrobę, ponieważ również w tym przypadku narząd musi zmetabolizować leki.

Możliwe jest ponadto podawanie leków przeciwbólowych, najczęściej w połączeniu ze sterydem, bezpośrednio w miejsce objęte bólem w tzw. punktach spustowych – iniekcje takie stosowane są m.in. w leczeniu fibromialgii, zespołu bólowego miednicy mniejszej czy zespole bólu mięśniowo-powięziowego.

Wysoce skuteczne leki przeciwbólowe w wielu przypadkach można aplikować miejscowo, do czego nadają się nie tylko dobrze znane maści i żele, ale także środki plastry i środki w sprayu (np. z diklofenakiem, indometacyną czy etofenamatem). Te ostatnie mogą mieć też działanie chłodzące, dzięki czemu można stosować je w warunkach, gdy nie ma możliwości przyłożenia do chorego miejsca zimnego kompresu.

Plastry przeciwbólowe nadają się zwłaszcza do leczenia bólów mięśni, stawów i powięzi. Ich działanie polega zwykle na rozgrzewaniu ciała w miejscu naklejenia albo jego schładzaniu dzięki użyciu szybko parujących substancji.

Plastry rozgrzewające mają zwykle w swoim składzie pikantną substancję z papryki chili – kapsaicynę, zwykle w postaci oleożywicy z ostrej papryki, bądź też ich działanie polega na wydzielaniu ciepła wskutek reakcji składników. Plastry chłodzące zawierają natomiast olejek miętowy, mentol, tymol i/lub kamforę.

Plastry rozgrzewające mogą powodować uczucie palenia i dyskomfort, nie nadają się dla osób o wrażliwej skórze (tolerancję zwłaszcza w przypadku kapsaicyny warto sprawdzić wcześniej, naklejając fragment plastra na kilka godzin np. na przedramieniu). Najlepszym rozwiązaniem są te, które zawierają jednocześnie substancje rozgrzewające, jak i chłodzące.

Plastry przeciwbólowe mogą też zawierać inne niż kapsaicyna związki o działaniu przeciwzapalnym, np. salicylany, diklofenak, ketonal, a ponadto siarkę i wyciągi z roślin – stosowana jest m.in. kora wierzby, arnika górska, czarci pazur czy griffonia.

Plastry przeciwbólowe działają miejscowo przez wiele godzin, a nawet do 2 dni. Można je przycinać do dowolnego kształtu i wielkości, a po użyciu należy wyrzucić.

Istnieją też przepisywane przez lekarza lecznicze plastry przeciwbólowe, zawierające blokujące ból związki opioidowe, takie jak buprenorfina. Nie należy ich mylić z plastrami znieczulającymi, stosowanymi np. przed nakłuciem skóry, które zawierają np. lidokainę i prilokainę i są dostępne bez recepty.

Dostępne są ponadto wielorazowe kompresy (okłady) przeciwbólowe, które można schładzać lub rozgrzewać według potrzeb.

Nowoczesnym rozwiązaniem, skutecznym przy bólach związanych z narządem ruchu, są plastry do kinesiotapingu, które pomagają uregulować napięcie mięśniowe w miejscu naklejenia, usprawniają krążenie krwi i limfy i aktywują mechanizmy wewnętrznego znieczulania w organizmie.

Metody leczenia bólu za pomocą zimna i ciepła, czyli terapia termiczna albo termoterapia, może być prowadzona zarówno w domu (m.in. za pomocą plastrów chłodzących i rozgrzewających), ale również w gabinecie.

Terapia zimnem lub ciepłem pomaga przy bólu przewlekłym, jak i tym niezbyt intensywnym bólu, zlokalizowanym stosunkowo płytko w ciele, przy nieobecności zaburzeń krążeniowych czy czucia.

Wybór metody termoterapii zależy od źródła bólu:

• Ciepło powoduje rozszerzenie naczyń krwionośnych i zwiększony dopływ krwi do chorego miejsca, co zmniejsza opuchliznę, stan zapalny i ból. Poleca się je przy bólach mięśniowych i długotrwałych, które utrzymują się dłużej niż kilka tygodni.
• Zimno powoduje zwężenie naczyń krwionośnych i ma podobne działanie do ciepła, ale stosuje się je przy bólu występującym bezpośrednio po urazie albo podczas jego zaostrzenia w chorobach takich jak np. dna moczanowa.

Terapię termiczną można przeprowadzić pod okiem specjalisty jako zabiegi krioterapii (ogólnej i miejscowej) albo sauny bądź naświetlań z użyciem lampy emitującej podczerwień.

W domu warto korzystać z okładów, gotowych plastrów aptecznych czy ciepłego termoforu, który oprócz bólów mięśniowych pomaga łagodzić te zlokalizowane w jamie brzucha, np. występujące przy miesiączce czy kolce nerkowej.

Zabiegi domowe z użyciem zimna lub ciepła można powtarzać kilka razy dziennie, a czas działania temperatury powinien wynosić ok. 15 minut.

W leczeniu bólu skuteczna bywa też aromaterapia z wykorzystaniem olejków eterycznych, z których wiele ma działanie przeciwzapalne, przeciwbólowe, uspokajające, rozkurczowe czy ułatwiające oddychanie.

Działanie łagodzące ból udowodniono naukowo dla następujących olejków eterycznych, najczęściej stosowanych w ramach aromaterapii (wdychania zapachu):

• olejek lawendowy – może łagodzić bóle migrenowe, a u dzieci – ból po usunięciu migdałków (wraz ze zmniejszeniem skutecznej dawki paracetamolu). Z kolei w próbie na skórze zapewniał podobny efekt przeciwbólowy co przepisywany na receptę lek o nazwie tramadol.
• olejek różany – może łagodzić bóle miesiączkowe związane ze skurczami w okolicy brzusznej u kobiet. W jednym z badań okazał się skuteczny w łagodzeniu objawów spowodowanej kamieniami kolki nerkowej w połączeniu z konwencjonalną terapią.
• olejek bergamotowy – olejek dobrze znany z herbaty earl grey jest stosowany w celu łagodzenia nerwobólów, które są często oporne na leczenie opioidami.
• olejki szałwiowy i majerankowy – okazały się łagodzić bóle menstruacyjne w mieszance zawierającej również olejkiem lawendowym, stosowanej do masażu dolnej części brzucha.
• olejki cynamonowy i goździkowy – łagodził dyskomfort podczas okresu w połączeniu z olejkiem różanym i lawendowym, przy masowaniu brzucha raz dziennie przez tydzień przed miesiączką.
• olejek kadzidłowcowy – w połączeniu z bergamotowym i lawendowym łagodził ból i objawy depresyjne u pacjentów w fazie terminalnej choroby nowotworowej.

Przed zastosowaniem olejków eterycznych na skórę zawsze należy je rozcieńczyć olejem neutralnym, np. migdałowym, z awokado czy kokosowym, w proporcji do 10 kropli na łyżkę oleju – w przeciwnym razie mogą powodować podrażnienie skóry, nadwrażliwość na promienie słoneczne, reakcję uczuleniową, a nawet stan zapalny. Przed zastosowaniem zewnętrznym w przypadku każdego olejku osobno należy wykonać próbę uczuleniową.

Terapia olejkami eterycznymi może nie być odpowiednia dla kobiet w ciąży, karmiących piersią, dzieci i w niektórych chorobach, dlatego w takich przypadkach ich stosowanie należy skonsultować z lekarzem.

Oprócz inhalacji i masażu, można wypróbować również kąpiele z olejkami eterycznymi, skrapiać nimi pościel lub rozpylać za pomocą parowego dyfuzora, który działa lepiej niż prosty kominek do aromaterapii.

Działanie przeciwzapalne i przeciwbólowe wykazuje wiele roślin leczniczych, w tym ziół i przypraw, a ponadto produktów spożywczych, które jadamy na co dzień.

Środki roślinne są pomocne w leczeniu niezbyt intensywnego bólu. Choć ze względu na stężenie zawartych w nich substancji aktywnych oraz mechanizm działania nie dają tak szybkich efektów, jak chemiczne leki, z ich stosowaniem w odpowiednich dawkach nie wiążą się też jednak tak poważne skutki uboczne.

Należy jednak pamiętać, że zażywając leczniczo wymienione niżej produkty, nie należy łączyć ich z lekami. Rozpoczęcie takiej kuracji warto też skonsultować z lekarzem.

Do najskuteczniejszych przeciwbólowych produktów naturalnych należą:

• chili – zawarta w nich kapsaicyna pomaga zwłaszcza przy bólach mięśniowych,
• kurkuma – pomaga zmniejszać bóle i obrzęki związane ze stanami zapalnymi stawów, a także zwiększać ich ruchomość,
• imbir – pomaga łagodzić bóle migrenowe, miesiączkowe i związane z zapaleniem nerwów. Działa przeciwzapalnie i rozkurczowo,
• kora wierzby białej – zawiera pochodne kwasu acetylosalicylowego i sprawdza się w zwłaszcza przypadku bólów głowy, dolnego odcinka kręgosłupa i reumatoidalnego zapalenia stawów,
• goździki – są pomocne przy bólach zębów, głowy i stawów,
• oliwa z oliwek – działa przeciwzapalnie i łagodzi dolegliwości zwłaszcza w degeneracyjnych chorobach stawów,
• olej konopny – zawiera bogactwo kwasów omega-3, które działają przeciwzapalnie i łagodząco na bóle związane ze skurczem mięśni, m.in. miesiączkowe czy jelitowe,
• olejek CBD – zawiera kannabidiol, pozbawiony psychoaktywnego działania związek oddziałujący na receptory opioidowe w mózgu o działaniu przeciwbólowym i przeciwzapalnym. Mają też inne cenne właściwości, m.in. przeciwlękowe i antydepresyjne, a także ułatwiające sen. Kannabidiol może też powodować zmniejszanie guzów nowotworowych oraz łagodzić niektóre efekty uboczne chemioterapii, m.in. nudności.

W badaniach nad kannabidiolem wykazano jego korzystne działanie bez efektów ubocznych w przypadku bólów miesiączkowych czy jelitowych, np. przy zespole jelita drażliwego, a także bólu chronicznego, m.in. przy reumatoidalnym zapaleniu stawów, stwardnieniu rozsianym. Działania uboczne, które mogą pojawić się przy dużych dawkach czy u niektórych osób, to jedynie senność, mdłości czy rozdrażnienie.

Działanie przeciwbólowe ma również spokrewniony związek THC, który ze względu na działanie psychoaktywne jest w Polsce zakazany i dostępny jedynie dla wybranych pacjentów z chronicznym bólem czy epilepsją.

Zmniejszaniu lub likwidacji bólu sprzyjają ponadto inne rodzaje terapii, obejmujące m.in. zabiegi fizjoterapeutyczne.

Polecane są m.in.:

• Kąpiele i okłady – zabiegi np. borowinowe, siarkowe, z solami magnezu czy ziołami powodują rozgrzanie chorych miejsc i działają przeciwzapalnie.
• Techniki relaksacyjne – np. trening autogenny Schulza czy progresywna relaksacja mięśniowa Jacobsona (ale także aromaterapia czy medytacja) pomagają zmniejszyć napięcia w ciele i obniżyć poziom stresu, co przyczynia się do zmniejszenia odczuwanego bólu.
• Masaże terapeutyczne – mogą być wykonywane z różną intensywnością, ale działanie rozluźniające i przeciwbólowe mają zazwyczaj masaże głębokie i dość bolesne, takie jak m.in. masaż powięziowy, który należy do niewielu metod redukcji bólu struktur położonych pod mięśniami.
• Akupunktura i akupresura – zgodnie z założeniami tradycyjnej medycyny chińskiej stymulują zakończenia nerwowe, powodując wydzielanie endorfin i zmniejszenie bólu (m.in. neuropatycznego, migrenowego i napięciowego głowy, mięśniowo-szkieletowego czy obejmującego plecy).
• Terapia biofeedback – metoda biologicznego sprzężenia zwrotnego umożliwia monitorowanie reakcji ciała na ból (np. migrenowy czy pleców) i na naukę świadomego wpływania na jego odczuwanie.
• Prądy TENS – przezskórna stymulacja elektryczna nerwów wykorzystuje prądy impulsowe o niskiej amplitudzie, by zakłócić sygnały bólowe płynące do mózgu i wywołać wyrzut endorfin.
• Ćwiczenia w Space Curl – sesje w nowoczesnym urządzeniu skonstruowanym dla kosmonautów NASA nie są jeszcze szeroko dostępne, ale stanowią rewolucyjną metodę walki m.in. z przewlekłymi bólami kręgosłupa, które z biegiem czasu ulegają utrwaleniu pomimo ustania ich przyczyny. Już 20 minut w urządzeniu może wywołać „reset” takiego bólu, a przy tym rewelacyjnie wzmacnia mięśnie głębokie w ciele.
• Regularna aktywność fizyczna – wiele rodzajów bólu ma źródło w mięśniach. Dolegliwości mogą być spowodowana przez ich nadwyrężenie, stan zapalny lub inne problemy. Regularny ruch jest ważny zwłaszcza w leczeniu chronicznego bólu nie tylko mięśni, ale też stawów. Nie tylko wzmacnia cały narząd ruchu, ale także zwiększa mobilność ciała, powoduje uwolnienie przeciwbólowych endorfin i wspomaga zdrowy sen, który umożliwia regenerację organizmu. Szczególnie polecana jest joga, która nie tylko odstresowuje i wycisza, ale przede wszystkim wzmacnia ciało, poprawia mobilność, pomaga korygować postawę. Jako jedyny rodzaj aktywności poprawia też stan powięzi, a to właśnie zaburzenia w obrębie tych struktur są częstym źródłem bólów określanych jako mięśniowe.