Reumatoidalne zapalenie stawów – objawy i przyczyny artretyzmu. Badania, leczenie niebiologiczne i biologiczne RZS

Reumatoidalne zapalenie stawów jest chorobą przewlekłą z tendencjami do nawracania. Stan zapalny w pierwszej kolejności atakuje stawy, a z czasem także inne narządy. Wraz z jego rozwojem stawy ulegają zniekształceniom i usztywnieniu. Początkowo stany zapalne obejmują głównie błonę maziową stawów, z czasem jednak ich obszar się zwiększa, a w końcu uszkadzają także więzadła, chrząstki i kości, czyli struktury odpowiadające za niezakłócony fizjologiczny ruch. Nieleczone RZS może więc prowadzić do niepełnosprawności.

Reumatoidalne zapalenie stawów ma podłoże autoimmunologiczne, czyli tkwiące w zaburzonym funkcjonowaniu układu odpornościowego pacjenta. Zmiany chorobowe początkowo dotyczą zazwyczaj małych i średnich stawów, np. palców, nadgarstków czy łokci, z pominięciem tych największych – rzadko rozpoczyna się np. od zapalenie stawu kolanowego. Typowy przebieg RZS obejmuje remisje oraz zaostrzenia.

Zobacz: Zapalenie zatok jako przyczyna chorób reumatycznych. Tak rośnie ryzyko

Wśród mieszkańców Europy i USA na reumatoidalne zapalenie stawów choruje nawet 2 proc. osób powyżej 15. roku życia. W Polsce na tę chorobę cierpi około 350 tysięcy osób, w tym trzy razy więcej kobiet niż mężczyzn. Choć RZS może rozwinąć się u każdy, ryzyko pojawienia się choroby wzrasta z wiekiem. Najwięcej przypadków stwierdza się u osób między 35. a 50. rokiem życia.

Objawy reumatoidalnego zapalenia stawów obejmują przede wszystkim obrzęk, ból i postępującą utratę sprawności stawów. Mogą to być ogólne objawy stanu zapalnego w organizmie, dotyczące zajętych nim stawów, oraz pozastawowe, obecne w innych częściach organizmu.

Czytaj: Objawy chorób autoimmunologicznych nasilają się latem. Na co zwrócić uwagę?

Pierwsze symptomy zwiastujące rozwój RZS mogą przypominać infekcję. Pacjent odczuwa znużenie, zmęczenie, ma lekki stan podgorączkowy, a także mniejszy niż zwykle apetyt. Często towarzyszą mu objawy gorszego ukrwienia palców i związane z tym odczucie zimna, a zarazem odczuwa rozgrzanie okolic stawowych. Z czasem stany podwyższonej temperatury oraz uczucie zesztywnienia i utraty sprawności stawów ulegają pogłębianiu.

Zaawansowane objawy RZS dotyczące stawów:

• Symetryczne dolegliwości – choroba zazwyczaj atakuje małe stawy po obu stronach ciała, rzadziej jeden duży staw, na przykład kolanowy lub biodrowy.

• Ból i poczucie sztywności – szczególnie dotkliwe rano lub po dłuższym okresie bez poruszania stawem. Płyn zapalny gromadzi się, a próba poruszania stawem powoduje silny ból. Poranna sztywność w RZS może trwać długo, nawet ponad godzinę. Te dolegliwości słabną nieco w miarę jak staw zostaje rozruszany. Ból wywołuje także ucisk chorego stawu, na przykład podczas podawania dłoni.

• Obrzęk – to nieodłączny element reumatoidalnego zapalenia stawów: miejsca, gdzie kości łączą się stają się opuchnięte w wyniku rozrostu błony maziowej.

• Ograniczenie ruchomości – stawy objęte chorobą tracą też swój naturalny zakres ruchu, który ulega powolnemu zmniejszeniu. Z czasem może dojść do trwałego uszkodzenia stawu w wyniku procesów zapalnych i ruchomość pozostaje ograniczona na zawsze.

• Widoczna deformacja – dotyczy choroby w zaawansowanym stadium. Stawy stają się wykrzywione, uwidaczniają się liczne guzki reumatoidalne.

• Wyniki badań – obecność RZS pokazują także wyniki wielu badań laboratoryjnych. Długotrwały i poważny stan zapalny rzutuje na wyniki badań poziomu żelaza we krwi, a także OB.

Czytaj także: Na zapalenie stawów cierpi coraz więcej osób. Będzie program pilotażowy, który przyspieszy wykrywanie i leczenie chorób reumatycznych

Pozastawowe objawy reumatoidalnego zapalenia stawów:
Jeżeli stan zapalny stawów nie zostanie zahamowany za pomocą odpowiedniego leczenia, może rozprzestrzenić się w organizmie, czyniąc nieodwracalne szkody:

• Miażdżyca i uszkodzenia serca – procesy zapalne w organizmie przyspieszają rozwój miażdżycy, której następstwa stanowią częstą przyczynę śmierci pacjentów z RZS. W wyniku choroby może też dojść do uszkodzenia serca. Objawy to duszności, ból w klatce piersiowej, obniżona tolerancja wysiłku fizycznego.

• Osteoporoza – zarówno reumatoidalne zapalenie stawów, jak i stosowane leczenie sterydami osłabia kościec i przyspiesza rozwój osteoporozy.

• Wpływ na układ nerwowy – z zaawansowanym RZS wiążą się też niekiedy zaburzenia czucia, niedowłady, uczucie mrowienia i drętwienia kończyn.

• Wpływ na nerki i płuca – bywa, że rozległe stany zapalne w stawach wywołują śródmiąższowe zapalenie płuc. Mogą również spowodować uszkodzenie nerek (podobnie jak leki przyjmowane w przebiegu RZS).

• Objawy hematologiczne – zapaleniom stawów towarzyszyć może zaburzenie prawidłowej ilości krwinek białych, anemia, powiększenie węzłów chłonnych, a także zwiększone ryzyko powstania chłoniaków.

Ze względu na rozległy wpływ RZS choroby na organizm, osoby cierpiące na tę chorobę powinny pozostawać pod stałą opieką lekarską, wykonywać regularne badania i przestrzegać ustalonych terminów wizyt kontrolnych.

Tak, jak w przypadku innych chorób o podłożu autoimmunologicznym, również podłoże RZS wciąż stanowi przedmiot badań. Obecnie uważa się, że przyczyn rozwoju reumatoidalnego zapalenia stawów jest co najmniej kilka. Najczęściej wymienia się:

• Nieprawidłowe reakcje układu odpornościowego – układ immunologiczny pacjenta rozpoznaje komórki własnego ciała jako zagrożenie i produkuje niszczące je przeciwciała, co stanowi mechanizm działania wszystkich chorób autoimmunologicznych.
• Obciążenie genetyczne – udało się zidentyfikować kilka genów, których występowanie podwyższa ryzyko reakcji autoimmunologicznych. Dzieci osób dotkniętych RZS zapadają na tę chorobę od 2 do 5 razy częściej niż osoby, których krewni nie chorują.
• Przebyta infekcja – podejrzewa się, że niektóre bakterie i wirusy mogą wyzwalać rozpoczęcie procesów zapalnych w stawach u osób obciążonych ryzykiem rozwoju tej choroby.

Do czynników zwiększających ryzyko zachorowania zalicza się także bycie kobietą, palenie tytoniu, dietę opartą na wysokoprzetworzonej żywności oraz szczególnie stresujący tryb życia.

Pierwszym etapem działania jeszcze przed wdrożeniem RZS leczenia jest szczegółowa diagnoza. W tym celu wykonuje się badania laboratoryjne i obrazowe:

Badania laboratoryjne:

• RF, czyli czynnik reumatoidalny, świadczący o nieprawidłowych reakcjach układu odpornościowego,
• czynniki anty-CCP, charakterystyczne dla przebiegu RZS
• OB,
• CRP,
• morfologia krwi.

Badania obrazowe:

• ultrasonografia (USG) i rezonans magnetyczny, wykrywające stany zapalne w stawach
• badanie rentgenowskie stóp i rąk,
• niekiedy także tomografia komputerowa kręgosłupa.

Zaniedbane i nieleczone RZS prowadzi nawet do śmierci pacjenta. Za to właściwie prowadzone leczenie znacznie łagodzi przebieg choroby i sprawia, że okresy remisji są o wiele dłuższe niż okresy zaostrzeń objawów.

Leki podawane osobom cierpiącym na zapalenie stawów służą dwóm celom. Po pierwsze, modyfikują przebieg choroby tak, by wydłużać okresy remisji i możliwie szybko likwidować ogniska zapalne. Po drugie, łagodzą objawy choroby, m.in. ból i obrzęk.

Istnieje wiele leków stosowanych obecnie w leczeniu RZS, a ich dobór zależy od stanu zdrowia pacjenta oraz bieżących potrzeb terapii. Są to leki modyfikujące przebieg, takie jak:

• niesteroidowe leki przeciwzapalne,
• glikokortykosteroidy,
• leki niebiologiczne, m.in. chlorochina, hydroksychlorochina, cyklosporyna, leflunomid, metotreksat, sulfasalazyna,
• leki biologiczne, będące inhibitorami TNF α, interleukiny 6, limfocytu B i kostymulacji limfocytów T. Należą do nich substancje czynna takie jak abatacept, adalimumab, etanercept, infliksymab, golimumab, certolizumab, rytuksymab, tocilizumab.

Leki biologiczne to substancje pozyskiwane metodami biologii molekularnej, podawane dożylnie lub podskórnie, które blokują cytokiny i inne czynniki biorące udział w stanie zapalnym. Niestety, nie leczą one choroby, a jedynie działają objawowo, niemniej są skuteczne.

Nie stwierdzono, by jakiekolwiek alternatywne, domowe terapie wykazywały działanie i poprawiały stan chorego. Są jednak zabiegi, takie jak np. lecznicze kąpiele w roztworach wodnych związków siarki, które pomagają utrzymać sprawność i zmniejszyć ból.

Obok leczenia farmakologicznego pacjentom zaleca się, by regularnie wykonywali zalecone im ćwiczenia fizyczne. Korzystnie zarówno na stawy, jak i samopoczucie pacjentów, działają zwykle jazda na rowerze i długie spacery. W chorobie tak mocno rzutującej na jakość życia niezmiernie ważne jest też prawidłowy tryb życia i wsparcie bliskich.

Czasem zdarza się tak, że jeden ze stawów jest szczególnie mocno obciążony chorobą. Nawracające zapalenie stawu biodrowego lub kolejne zapalenie stawu kolanowego może sprawić, że konieczne okażą się specjalne zabiegi.

Należy do nich między innymi punkcja stawu (nakłucie i bezpośrednie podanie leku do stawu), rozmaite chirurgiczne zabiegi korygujące i rekonstruujące uszkodzony staw (całkowite usztywnienie stawu w celu wyeliminowania bólu, usunięcie zmienionej błony maziowej), a w skrajnych przypadkach zastąpienie stawu endoprotezą.

Ponieważ w pierwszej kolejności chorują mniejsze stawy, w przypadku podejrzenia choroby ważna jest szybka diagnoza. Gdy RZS wykryte jest wcześnie, u niektórych pacjentów remisja choroby jest tak wyraźna i długotrwała, że można na pewien czas nawet odstawić leki. Nie oznacza to jednak całkowitego wyleczenia choroby. Zapalenia stawów mogą powracać, dlatego stały kontakt z lekarzem i regularne badania to konieczność nawet wtedy, gdy choroba od dłuższego czasu nie daje objawów.