Alergia pokarmowa u dzieci i dorosłych – objawy i leczenie. Co wywołuje uczulenie i jakie są możliwe reakcje alergiczne po jedzeniu?

Alergia pokarmowa jest nazywana przez „nietolerancją pokarmową związaną z mechanizmami odpornościowymi”. Już to określenie sporo mówi na temat istoty problemu. Za objawy alergii pokarmowej odpowiada reakcja komórek układu odpornościowego. Istnieją przy tym różne typy reakcji alergicznych.

Sprawdź: Tak objawia się uczulenie na czereśnie. Zobacz, czym ci grozi

Do rozwoju objawów alergii pokarmowej dochodzi w następujący sposób:

• komórki odpornościowe rozpoznają alergen,
• organizm produkuje przeciwciała (immunoglobuliny E, IgE),
• przeciwciała pobudzają inne komórki do produkowania histaminy,
• histamina odpowiada za powstawanie stanu zapalnego – to właśnie jego oznaki uznajemy za objaw alergii.

Reakcje alergiczne, w których uczestniczą immunoglobuliny E nazywamy IgE-zależnymi. Cechuje je gwałtowny przebieg i możliwość wystąpienia wstrząsu anafilaktycznego (o jego objawach, przebiegu i skutkach poniżej). Niekiedy w reakcji uczestniczą także limfocyty T (np. w celiakii) oraz inne komórki układu odpornościowego.

W każdym produkcie spożywczym, który wywołuje alergie pokarmowe, znajduje się alergen, czyli konkretna substancja chemiczna prowokująca system odpornościowy do uruchomienia łańcucha reakcji alergicznej.

Taka reakcja organizmu pozwala na zmobilizowanie jego sił do walki z „intruzem” i pokonania go. Problem zaczyna się, gdy jako wroga rozpoznawana jest całkiem niewinna substancja – na przykład zawarte w jakimś rodzaju żywności białko (np. w jaju kurzym to owoalbumina, a w rybach – parwalbumina).

Nietolerancje pokarmowe miewają także przyczyny nieimmunologiczne, nie mówimy jednak wtedy o alergiach. Niealergiczna nadwrażliwość pokarmowa, czyli nietolerancja, bywa na przykład skutkiem braku enzymów rozkładających pewne substancje lub nadwrażliwości na niektóre dodatki do żywności. Bardzo często alergiami pokarmowymi nazywa się wszystkie przypadki nietolerancji, tymczasem są to osobne problemy zdrowotne.

Bezpośrednią przyczyną pojawienia się objawów alergii pokarmowej jest obecność alergenu. Wśród najczęstszych czynników wywołujących objawy alergii pokarmowej wymienia się: jaja kurze, orzechy ziemne, mleko krowie oraz ryby i skorupiaki. Zawarte w tych produktach alergeny odpowiadają za niemal 90 proc. wszystkich alergii pokarmowych u ludzi w każdym wieku.

Zobacz także: Smog i nowe meble mogą być przyczyną alergii pokarmowej u dziecka. Zanieczyszczenie powietrza zwiększa ryzyko alergii nawet o 80 proc.

Dość często występują też alergie na truskawki, seler, czekoladę, pomidory, miód, soję czy gluten (białko zbożowe). Po spożyciu dużej ilości cytrusów lub kiwi u wielu osób pojawia się pokrzywka na skórze, jednak jest to raczej skutek nadwrażliwości układu pokarmowego, nie reakcji immunologicznej.

A jak dochodzi do tego, że organizm źle reaguje na dany alergen?

• W dużej mierze jest to uwarunkowane genetycznie. Skłonność do alergii pokarmowej można więc odziedziczyć.
• Coraz częściej specjaliści mówią też, że za wzrost częstotliwości alergii odpowiada genetyczne modyfikowanie żywności
• Winny jest też bardzo wysoki standard higieny. Postęp technologiczny i medyczny sprawia, że eliminujemy większość drobnoustrojów, zanim organizm zyska szansę zmierzenia się z nimi i wyrobienia skutecznej odpowiedzi immunologicznej. Niekiedy nadwrażliwy układ immunologiczny reaguje na składniki, które nie stanowią realnego zagrożenia dla organizmu.
• Alergie pokarmowe są coraz częstsze także ze względu na przemysłową produkcję żywności (stosowanie konserwantów, sztucznych barwników i aromatów).

Oczywiście nie chodzi o to, by obniżać standard higieny w codziennym życiu czy specjalnie narażać się na problemy zdrowotne. Warto jednak zastanowić się, czy dbałość o czystość wszystkiego, co otacza nas i nasze dzieci, nie jest nadmierna. W sterylnym środowisku układ odpornościowy nie ma szans na wykształcenie poprawnych reakcji. W efekcie zaczyna walczyć z tym, co w rzeczywistości wcale nie zagraża zdrowiu.

Alergie pokarmowe to według różnych szacunków problem 4-8 proc. osób dorosłych. Większą ich część, bo około 60 proc., stanowią kobiety. Najczęściej wywołuje objawy skórne i gastryczne.

Reakcje uczuleniowe u dorosłych najczęściej wywołuje spożycie ryb, owoców morza, cytrusów, orzechów, selera i zbóż. Nieco mniejszy udział mają alergie na jaja kurze oraz mleko krowie – te częściej występują u dzieci.

Najczęstsze objawy alergii pokarmowej u dorosłych to:

• biegunka,
• wymioty,
• ból brzucha,
• zaczerwienienie skóry,
• swędząca wysypka,
• niekiedy astma oskrzelowa, duszności i obrzęk krtani.

Niektóre z objawów alergicznych występują u dorosłych od razu po zjedzeniu produktu wywołującego uczulenie, inne dopiero po pewnym czasie, nawet po kilku godzinach.

Reakcja alergiczna, jako reakcja układu odpornościowego, obejmuje cały organizm. Często objawy łączą się ze sobą i współwystępują.

W przebiegu alergii pokarmowej występować mogą również objawy skórne takie aftowe zapalenie jamy ustnej, rumienie, bąble pokrzywkowe, a nawet atopowe zapalenie skóry.

Badania pokazują też, że alergie pokarmowe u dorosłych odpowiadają za przewlekłe zaparcia oraz zapalenia jelit i żołądka. Co więcej, uczulenie na określoną substancję może pojawić się nawet w późnej dorosłości. Dotyczy to szczególnie tych osób, które cierpią na alergie innego rodzaju. Bardzo często u dorosłych pojawiają się nagle reakcje alergiczne na owoce (cytrusy, truskawki), szczególnie jedzone w nadmiarze. Źródłem dolegliwości trawiennych są ponadto alegie krzyżowe m.in. na pyłki roślin.

Alergie pojawiają się przy rozszerzaniu diety niemowlęcia o inne produkty niż mleko matki, dlatego ich wprowadzanie powinno odbywać się bardzo ostrożnie. Według zaleceń Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci dietę dzieci karmionych piersią można zacząć rozszerzać od 6. miesiąca życia, a karmionych mlekiem modyfikowanym – od 4. miesiąca.

Osobną kwestię stanowi alergia pokarmowa u niemowląt karmionych piersią bez podawania innych pokarmów. Tutaj sporą rolę odgrywają pokarmy przyjmowane przez mamę.

Do podstawowych objawów świadczących o alergii pokarmowej u niemowląt zalicza się:

• obecność krwi w stolcu,
• brak przyrostu masy ciała,
• biegunka, wymioty, ból brzucha,
• zmiany skórne – pokrzywka, wysypka, charakterystyczne „lakierowane policzki”, będące jednym z objawów skazy białkowej.

Alergie pokarmowe u niemowląt najczęściej mają postać IgE-niezależną, czyli nie sposób jest wykryć w ich krwi obecność przeciwciał. Aby sprawdzić, co uczula niemowlaka, stosuje się dietę eliminacyjną. Mama musi stopniowo wykluczać z własnego jadłospisu różne produkty i obserwować, jak reaguje na to dziecko. Takie testy powinny odbywać się pod ścisłą kontrolą pediatry.

Jeśli w pierwszych tygodniach życia wystąpiły objawy alergii pokarmowej, należy zachować ostrożność przy wprowadzaniu jaj kurzych – najpierw podaje się niewielkie ilości żółtka, dopiero po kilku dniach przerwy całe jajko.

Nabiał bezpiecznie jest podawać dopiero po 7. miesiącu życia. Specjaliści zalecają też, by już od 5.-6. miesiąca życia niemowlęcia wprowadzać do diety niewielkie ilości kleiku glutenowego (nie więcej niż 2-3 g dziennie). Takie działanie ogranicza ryzyko rozwoju celiakii, czyli reakcji nadwrażliwości na pszenicę.

Stopniowe wprowadzanie produktów sprawia, że łatwo można zidentyfikować produkt uczulający. Jeśli objawy uczulenia wystąpią po podaniu konkretnego nowego pokarmu, należy go po prostu wycofać z diety, najlepiej konsultując się uprzednio z lekarzem.

Aż 85 proc. dzieci do 3. roku życia wyrasta z alergii na jaja kurze czy mleko. Reakcje na pozostałe alergeny pokarmowe ustępują u 20 proc. dzieci, jednak są też o wiele rzadsze.

Alergie pokarmowe występują u ok. 13 proc. dzieci w wieku 6-7 lat oraz 11 proc. dzieci w wieku 11-14 lat. Oznacza to, że intensywność i częstotliwość reakcji alergicznych nieznacznie spada wraz z wiekiem.

Objawy alergii pokarmowej u dzieci to najczęściej:

• ból brzucha, nudności, wymioty, biegunka,
• swędzenie skóry, wysypka, opuchnięcie powiek,
• trudności w przełykaniu,
• świszczący oddech,
• trudności w oddychaniu.

Symptomy alergii pokarmowej u dzieci są bardzo zbliżone do tych, które pojawiają się u dorosłych. Niektóre z nich występują natychmiast, inne do kilku godzin po spożyciu uczulającego produktu.

Warto pamiętać także o możliwości wystąpienia reakcji krzyżowej. Jeśli dziecko jest uczulone na orzechy arachidowe, objawy mogą wystąpić także po zjedzeniu innych orzechów, a alergia na krowie mleko ujawnia się niekiedy po spożyciu mleka koziego. Trzeba zawsze mieć to na uwadze i ostrożnie wprowadzać produkty podobne do wywołujących reakcję alergiczną!

Rodzice małych dzieci z pewnością nieraz spotkali się z terminem skazy białkowej. To jeden z typów alergii pokarmowej, przy czym alergenem są białka występujące w mleku krowim, zwykle albuminy.

Skaza białkowa występuje najczęściej u dzieci do 3. roku życia i w wielu przypadkach całkowicie ustępuje przed upływem 5. roku życia.

Jakie objawy wskazują na skazę białkową?

• Czerwona wysypka na policzkach, szyi, rękach,
• biegunki i częste ulewanie,
• bóle brzucha.

W czasie ciąży można do pewnego stopnia obniżać ryzyko wystąpienia alergii, spożywając uczulające produkty odpowiednio często, choć w małych ilościach.

Każde podejrzenie skazy białkowej powinno być konsultowane z pediatrą.

Przy skazie białkowej reakcję krzyżową wywołują:

• orzechy,
• cytrusy,
• mięso wieprzowe i wołowe,
• kakao.

W przypadku dzieci karmionych mlekiem modyfikowanym trzeba też zwracać uwagę, by wybrany produkt posiadał oznaczenie HA (produkt hipoalergiczny).

Jeśli u dziecka występuje skaza białkowa, bezpieczniej jest opóźnić wprowadzanie do diety innych produktów wywołujących alergie pokarmowe, takich jak jaja kurze, soja, ryby i orzechy.

Eliminując z diety mamy karmiącej produkty nabiałowe, trzeba też pamiętać o zapotrzebowaniu na wapń. Zawierają go zielone warzywa oraz tłuste ryby. Jeśli dziecko nie jest już karmione piersią ani mlekiem modyfikowanym, jego dietę trzeba skonsultować i ułożyć wspólnie z pediatrą i dietetykiem dziecięcym.

Osobną uwagę warto poświęcić także ostrej reakcji alergicznej, która może wystąpić u dzieci w każdym wieku oraz u dorosłych.

Wstrząs anafilaktyczny występuje głównie w przebiegu alergii zależnych od przeciwciał IgE. Najczęściej dochodzi do niego u osób uczulonych na jad owadów błonkoskrzydłych, ale także u tych, które mają alergię na niektóre składniki pokarmowe. Szczególnie niebezpieczna pod tym kątem bywa alergia na orzechy ziemne.

Do objawów zapowiadających wstrząs anafilaktyczny należą:

• świszczący oddech,
• zmiana głosu,
• osłabienie,
• biegunka,
• metaliczny posmak w ustach,
• zaburzenia akcji serca (kołatanie, przyspieszenie akcji)
• spadek ciśnienia krwi,
• pojawienie się znam skórnych (pokrzywka),
• bladość skóry,
• wodnisty katar.

Wstrząs anafilaktyczny jest stanem zagrażającym ludzkiemu życiu.

Wstrząs anafilaktyczny może doprowadzić między innymi do rozwoju powikań takich jak:

• skurcz oskrzeli i obrzęk krtani,
• utrata przytomności,
• zaburzenia pracy serca,
• rumień i pokrzywka,
• niewydolność krążeniowo-oddechowa.

Wstrząs anafilaktyczny w 2-3 proc. przypadków kończy się śmiercią. Bardzo ważna jest szybka reakcja, szczególnie podanie adrenaliny. Osoby, które cierpią na alergie pokarmowe grożące wystąpieniem wstrząsu, powinny zawsze mieć przy sobie ampułkostrzykawkę z tym lekiem.

Bardzo groźne są sytuacje, w których osoba doznaje objawów anafilaksji po raz pierwszy. W tej sytuacji należy jak najszybciej wezwać pogotowie ratunkowe lub przewieźć chorego do najbliższego szpitala.

Zarówno u dzieci, jak i u dorosłych najczęściej stosuje się dietę eliminacyjną, by dowiedzieć się, jaki produkt wywołuje niepożądane reakcje układu immunologicznego. Taka procedura ma także zastosowanie w diagnozowaniu niealergicznych nietolerancji pokarmowych. Gdy po wyłączeniu z diety konkretnego produktu objawy ustają, uznaje się, że to właśnie on je powodował.

A jak dowiedzieć się, czy na pewno chodzi o alergię pokarmową? Badana na alergie pokarmowe obejmują analizę próbki krwi pod kątem obecności przeciwciał IgE. Niektórzy alergolodzy twierdzą jednak, że skuteczność takich badań jest znikoma.

Testy na alergie pokarmowe to między innymi diety testujące. W celu przeprowadzenia próby przez pewien czas (zwykle 4 dni) spożywa się tylko nieuczulające, bezpieczne produkty (najczęściej ryż, ziemniaki). Następnie stopniowo włącza się do diety kolejne produkty, od mniej do bardziej uczulających, obserwując organizm przez 4 dni. To trudna i długotrwała procedura, jednak pozwala bardzo dokładnie zidentyfikować problematyczne alergeny.

Można również przeprowadzić próbę prowokacyjną. Pozwala ona sprawdzić, czy podejrzany o wywoływanie reakcji alergicznej produkt rzeczywiście jest sprawcą problemów. Początkowy etap to uboga, wyciszająca objawy dieta eliminacyjna. Następnie, w obecności lekarza, podaje się podejrzany pokarm, by sprawdzić, czy wywoła reakcję. Uwaga! Prowokacji nie można pod żadnym pozorem wykonywać bez nadzoru lekarza, zwłaszcza gdy chory miał już w przeszłości wstrząs anafilaktyczny.

Najpopularniejszym sposobem leczenia alergii pokarmowej, a właściwie zapobiegania występowaniu reakcji alergicznych, jest wyeliminowanie z diety żywności, która je powoduje.

To działanie jest proste, o ile alergen nie występuje w bardzo wielu produktach lub osoba nie jest uczulona na wiele alergenów. Stosowanie diety eliminacyjnej bywa bardzo uciążliwe między innymi dla osób uczulonych na gluten. Jeśli reakcje alergiczne wywołuje wiele składników, stosuje się też niekiedy dietę rotacyjną, polegającą na okresowym włączaniu i wyłączaniu z jadłospisu różnych grup pokarmów.

Osoby, u których w przeszłości wystąpił wstrząs anafilaktyczny, powinny zawsze mieć przy sobie adrenalinę gotową do podania. Może im to ocalić życie.

Z kolei pokrzywkę, świąd i inne objawy skórne łagodzą doraźnie leki przeciwhistaminowe. Nie można jednak stosować ich zapobiegawczo, a zwłaszcza jako zastępstwo dla przestrzegania diety eliminacyjnej.

ZOBACZ: Amerykańscy lekarze uważają, że jedzenie przez dzieci pokarmów zawierających silne alergeny może spowodować zminimalizowanie alergii. Alergolog i pediatra dr Anna Wójtowicz wyjaśnia, czy to możliwe.