Alergie – objawy, przyczyny, rodzaje. Diagnostyka i leczenie. Porady (nie tylko) dla alergików

Co 10 lat na świecie podwaja się liczba osób, u których występują objawy różnego typu uczuleń. Choroby alergiczne stają się wszechobecne. Pod względem częstości występowania plasują się już na 4. miejscu, zaraz po chorobach układu krążenia, schorzeniach układu oddechowego i nowotworach.

W Polsce już prawie 40 proc. populacji stanowią alergicy (67 proc. z nich to kobiety). Mieszkańcy miast stanowią aż 75 proc. wszystkich alergików w naszym kraju.

Najpopularniejszymi alergenami wywołującymi sezonowe uczulenia w naszym kraju są pyłki traw, pyłki brzozy i bylica. Częstą przyczyną alergii są też roztocza kurzu domowego, a także pleśnie i grzyby. Około 15 proc. alergików boryka się również z uczuleniem na sierść i wydzieliny zwierząt (zwłaszcza domowych, przy czym alergia na psa występuje ok. dwukrotnie rzadziej niż uczulenie na kota), nieco rzadziej zdarzają się alergie m.in. na mleko lub gluten (nietolerancje pokarmowe), a nawet promienie słoneczne (fotouczulenia).

Za większość reakcji alergicznych odpowiada histamina, która przyczynia się do tego, że w organizmie dochodzi do stanu zapalnego. Układ odporności na skutek zetknięcia się z alergenem wytwarza m.in. immunoglobiliny (IgE) i limfocyty T (których obecność wpływa na wytwarzanie przez organizm histaminy). Pod wpływem określonych alergenów histamina może przyczynić się do nasilenia takich objawów jak:

• świąd,
• zaczerwienienia skóry,
• katar i łzawienie,
• świszczący oddech,
• pokrzywka,
• obrzęki.

U niektórych alergików może dojść do wstrząsu anafilaktycznego (np. po ukąszeniu osy). Wtedy wylew histaminy może doprowadzić do gwałtownego rozszerzenia naczyń krwionośnych i nagłego spadku ciśnienia krwi, co może spowodować nawet zgon poszkodowanego. W takich przypadkach niezbędne jest podanie domięśniowo adrenaliny (powinny mieć ją przy sobie osoby uczulone na jad owadów).

Wiosna nie sprzyja alergikom. Co robić, by poradzić sobie z pierwszymi objawami uczulenia?

Najczęstsze objawy na tle alergicznym:

• alergiczny nieżyt nosa (katar, zatkany nos/świąd nosa, kichanie, wydzielina w gardle).
• alergia pokarmowa (ból brzucha, biegunka, wymioty, nudności).
• atopowe zapalenie skóry (sucha, swędząca skóra, wypryski na skórze).
• atopowe zapalenie spojówek (zaczerwienienie, świąd, obrzęk powiek, łzawienie oczu, zasinienie dolnych powiek/podkrążone oczy).
• astma oskrzelowa atopowa (napady duszności, kaszel, świszczący oddech).
• pokrzywka atopowa (zaczerwienienie skóry, silnie swędzące, charakterystyczne bąble).
• wstrząs anafilaktyczny (spadek ciśnienia, utrata przytomności, swędzące bąble na skórze, kaszel, świszczący oddech, chrypka napady duszności, obrzęk krtani, nudności, wymioty, biegunka, ból brzucha, zima, spocona skóra).

• Alergie wziewne – do których dochodzi pod wpływem takich alergenów jak m.in. pyłki roślin (drzew, krzewów lub traw), zarodników pleśni i grzybów, sierści zwierząt i roztoczy kurzu domowego. Najczęściej prowadzą do kataru siennego (tzw. alergicznego nieżytu nosa lub nieżytu pyłkowego). Nieleczone alergie wziewne są jedną z najczęstszych przyczyn astmy oskrzelowej, prowadzącej do napadów duszności i upośledzenia funkcji płuc.
• Alergie pokarmowe – występują u 2 proc. dzieci, mogą pojawić się już u noworodków, zwykle ustępują na dalszych etapach rozwoju. Do najczęstszych alergenów pokarmowych należą m.in. jaja kurze, ryby, mleko, gluten, soja, orzechy (zwłaszcza arachidowe), pomidory, kakao, cytrusy, owoce morza, dodatki do żywności i barwniki spożywcze.
• Alergie kontaktowe (skórne) powstające pod wpływem takich alergenów jak: kurz z betonu, stres, kosmetyki czy wełna. Często występują razem z alergią pokarmową u dzieci (większość maluchów z nich „wyrasta”).
• Alergie iniekcyjne – spowodowane przez wstrzyknięcie do organizmu m.in. leków podawanych w formie zastrzyku (tzw. alergie polekowe) lub jadu różnych osobników. Mogą powodować zarówno łagodne, jak i nasilone objawy (m.in. obrzęki skórne, swędzące wysypki, problemy z oddychaniem, zaburzenia pracy serca), w skrajnych przypadkach mogą prowadzić do zgonu.
• Alergie krzyżowe – w wyniku których u osoby uczulonej np. na pyłki roślin może dochodzić do reakcji alergicznych po spożyciu określonego pokarmu lub w kontakcie z innym alergenem.

Nadal nie udało się wyjaśnić mechanizmu powstawania tzw. atopii, czyli dziedzicznych chorób alergicznych prowadzących stanów zapalnych, które towarzyszą m.in. AZS (atopowemu zapaleniu skóry), astmie oskrzelowej, alergicznemu zapaleniu spojówek lub pokrzywce.

Testy skórne sprawdzające, na co jesteśmy uczuleni, zaleca się zazwyczaj powyżej 2. roku życia. Ograniczenia wiekowe nie obowiązują za to w przypadku testów alergicznych z krwi, które można wykonać bez konieczności pozostawania na czczo nawet u niemowląt (oraz osób, które muszą zachować ciągłość przyjmowania leków przeciwhistaminowych lub pacjentów, których wyniki wcześniejszych testów skórnych były niejednoznaczne) – dodatni wynik oznacza alergię, a negatywny – jej brak (zwykle bada się od 10 do 30 alergenów).

Alergiczne testy skórne (ATS) od lat uważane są za podstawową metodę diagnozowania alergii. Obecnie wyróżnia się wśród nich najczęściej:

• punktowe testy skórne (SPT) – do rozpoznawania alergii wziewnej, pokarmowej, na leki (są najpopularniejsze zarówno wśród dzieci, jak i osób dorosłych);
• testy skórne prick-by-prick – przy diagnostyce alergii pokarmowej;
• naskórkowe testy płatkowe (NPT) – do rozpoznawania wyprysku kontaktowego,
• atopowe testy płatkowe (APT) – przy diagnostyce nadwrażliwości na alergeny wziewne i pokarmowe w AZS,
• testy śródskórne (IDT) – do analizowania nadwrażliwości na leki i jady owadów błonkoskrzydłych (wykonuje się pomiar wielkości rumienia i bąbla powstałego w wyniku reakcji alergicznej),
• testy skórne z surowicą autologiczną (ASST) – do diagnozowania pokrzywek,
• testy otwarte – przy rozpoznawaniu tzw. nadwrażliwości natychmiastowej (np.: na kosmetyki),
• testy półotwarte – przy rozpoznawaniu tzw. nadwrażliwości opóźnionej (np.: na kosmetyki),
• testy skaryfikacyjne (antygeny nanoszone są na plecy lub skórę na przedramieniu).

Do sprawdzenia, czy dany czynnik wywołuje u nas alergię lub do monitorowania odczulania, wykorzystuje się też próby lub testy ekspozycyjne (inhalacje aerozoli z danym alergenem, po których bada się określone reakcje).

Niestety alergii nie da się całkowicie wyleczyć, ale można znacząco osłabić objawy uczulenia. Leczenie, które w tym pomaga, trwa zwykle od 3 do 5 lat. Najczęściej poleca się unikanie kontaktu z czynnikiem wywołującym uczulenie, a także metody farmakologiczne (m.in. przy zastosowaniu leków przeciwhistaminowych lub kortykosteroidów), a także immunoterapię alergenową (czyli odczulanie), które zleca alergolog. Pacjentom podawany jest wtedy alergen w formie zastrzyków, kropli lub tabletek, których dawka jest stopniowo zwiększana. Dzięki temu organizm przestaje „zauważać” ten czynnik i nie zwalcza go jak wroga.

Przeciwciała wytworzone pod wpływem jednego alergenu mogą reagować krzyżowo z innymi alergenami. Oznacza to, że u niektórych osób uczulonych np. na alergeny wziewne (m.in. na pyłki), zdarzają się alergie pokarmowe, których objawy nasilają się w okresie pylenia roślin. Przyczyną zależności pomiędzy uczuleniami na pyłki a reakcją alergiczną na niektóre owoce i warzywa może być białko zwane profiliną (szacuje się, że około 20-30 proc. pacjentów ze zdiagnozowaną alergią na pyłki roślin może być uczulonych na profiliny).

Najczęstsze reakcje krzyżowe pomiędzy najpopularniejszymi alergenami:

• uczulenie na pyłek traw – alergia pokarmowa na melona, arbuza, pomidora, ziemniaki, pomarańcze lub orzeszki ziemne;
• uczulenie na pyłek brzozy – alergia pokarmowa na jabłka, gruszki, wiśnie, nektarynki, morele, kiwi, śliwki, orzechy, migdały, seler, marchew, koper, ziemniaki;
• uczulenie na pyłek bylicy pospolitej – alergia pokarmowa na seler, marchew, jabłko i kiwi;
• uczulenie na pyłek ambrozji – alergia pokarmowa na melony, banany, cukinię i ogórki;
• uczulenie na mleko krowie – reakcja alergiczna na mleko kozie, mleko owcze i kobyle;
• uczulenie na jajka kurze – reakcja alergiczna na jaja gęsie, indycze, kacze i mięso kurcząt;
• uczulenie na dorsza – reakcja alergiczna po zjedzeniu śledzia, makreli lub płastugi;
• uczulenie na krewetki – reakcja alergiczna na kraby, langusty i homary;
• uczulenie na lateks – reakcja alergiczna na banany, kiwi, awokado, kasztany, morele i winogrona;
• uczulenie na pszenicę – reakcja alergiczna na żyto, sezam, kukurydzę i owies.

Do klasycznych objawów alergii krzyżowych zwykle zalicza się problemy z układem pokarmowym (nudności, wymioty, bóle brzucha oraz biegunki) oraz układem oddechowym (kaszel, napady duszności, katar/nieżyt nosa). Pierwsze symptomy takich zaburzeń mogą pojawić się po upływie kwadransa (do pół godziny) od kontaktu z alergenem. Nierzadkie są także objawy skórne (rumień, pokrzywka, zaostrzenie atopowego zapalenia skóry), a także świąd, pieczenie, obrzęk warg, języka i podniebienia (tzw. zespół alergii jamy ustnej).

Szacuje się, że obecnie u co 3. osoby na Ziemi występują objawy alergii. Prognozy niestety nie są optymistyczne. W ciągu następnej dekady już co 2. człowiek może być alergikiem. Mimo że skłonność do występowania alergii może być uwarunkowana genetycznie (jeśli jedno z rodziców lub rodzeństwo jest na coś uczulone, to ryzyko pojawienia się podobnej reakcji u kolejnego dziecka może wynosić od 20 do 40 procent, w przypadku dziedziczenia takiej skłonności zarówno po mamie, jak i po tacie, ryzyko alergii wynosi od 50 do 70 procent).

Winą za obserwowany w ostatnich latach gwałtowny wzrost przypadków alergii obarcza się zarówno coraz większy problem z zanieczyszczeniami powietrza (których obecność utrudnia oddychanie i sprzyja nasileniu reakcji alergicznych), jak i nadmierną dbałość o higienę.

Wielu ekspertów jest zdania, że współcześnie żyjemy w niemal sterylnych warunkach, przez co mamy coraz mniejszy kontakt z drobnoustrojami chorobotwórczymi. W rezultacie nasz system immunologiczny nie jest w stanie uodpornić się na działanie najpopularniejszych alergenów.

Jak rozpoznać alergię u dziecka? Alergolog – dr n.med. Paweł Gonerko – wyjaśnia, na co powinni zwrócić uwagę rodzice.