Wstrząs anafilaktyczny – objawy, przyczyny i pierwsza pomoc. Czym jest anafilaksja?

Anafilaksja to reakcja ogólnoustrojowa, najczęściej o charakterze alergicznym, choć może też wynikać z czynników niealergicznych. Charakteryzuje ją ciężki przebieg, stwarzający zagrożenie dla zdrowia i życia chorego. To rodzaj reakcji powiązanej z nadwrażliwością.

Zobacz także: Kontakt z tymi owadami może zabić. Nie tylko Ewa Sałacka zmarła „od osy”. Jak uniknąć użądlenia osy lub pszczoły?

Reakcja anafilaktyczne rozpoczyna się i rozwija bardzo szybko, najczęściej pod postacią kilku objawów jednocześnie. W wyniku tej reakcji może dojść do najcięższego stanu, który bezpośrednio zagraża życiu, jakim jest wstrząs anafilaktyczny. W praktyce jednak oba terminy są używane zamiennie.

Sprawdź też: Ryzyko alergii na orzeszki ziemne można zmniejszyć o 81 proc.

Mechanizm anafilaksji opiera się na uwolnieniu z białych krwinek mediatorów zapalnych i cytokin. Odbywa się za sprawą działania układu immunologicznego lub w wyniku niealergicznego uszkodzenia komórek tucznych i innych, magazynujących i produkujących mediatory zapalne.

W reakcji anafilaktycznej o charakterze immunologicznym udział bierze immunoglobulina E (IgE). Połączenie tej cząsteczki z obcym, wywołującym reakcję materiałem (antygenem) sprawia, że receptory w komórkach tucznych i zasadochłonnych ulegają aktywowaniu. Komórki te reagują, szybko produkując lub uwalniając mediatory zapalne, takie jak histamina. Te endogenne substancje powodują szereg objawów, które przy dużym nasileniu składają się na obraz anafilaksji: spowolnienie akcji serca, rozszerzenie naczyń krwionośnych, skurcz mięśni gładkich oskrzeli.

Gdy reakcja anafilaktyczna nie ma podłoża immunologicznego, uwolnienie mediatorów zapalnych następuje z powodu uszkodzenia przechowujących je komórek – na przykład przez środki kontrastowe RTG, opioidy, bardzo wysoką lub niską temperaturę.

Na świecie częstość występowania reakcji anafilaktycznej to 00,5-2 proc. całej populacji. W Polsce szacowana liczba wynosi kilka przypadków na 100 000 osób rocznie. Wstrząs anafilaktyczny, gdy nie podejmie się szybkiej akcji ratunkowej, bardzo często kończy się zgonem pacjenta. Dzięki szybkiemu reagowaniu w Polsce zaledwie 2-3% przypadków to przypadki śmiertelne.

Objawy szoku anafilaktycznego mogą rozwinąć się w czasie od kilku do kilkudziesięciu minut od kontaktu z substancją. Podaje się orientacyjne czasy wystąpienia reakcji w zależności od rodzaju kontaktu z substancją:

• podanie dożylne – od 5 do 30 minut,
• pokarm – do 2 godzin.

Objawy mogą dotyczyć właściwie wszystkich układów organizmu. Najczęściej jest to skóra, nieco rzadziej płuca i drogi oddechowe, serce i naczynia krwionośne, a najrzadziej centralny układ nerwowy. Bardzo rzadko objawy pojawiają się w obrębie tylko jednego układu, najczęściej są to dwa układy lub więcej.

• Objawy skórne

Pokrzywka, swędzenie, rumień na twarzy lub innych częściach ciała, opuchlizna ust lub skory wokół oczu, obrzęk tkanki podskórnej (naczynioruchowy), opuchlina gardła lub języka, opuchlizna spojówki, siny odcień skóry z braku tlenu.

• Objawy dotyczące układu oddechowego

Krótki i utrudniony, skrócony oddech, świst wydechowy i wdechowy, skurcz mięśni oskrzelowych, kaszel, ból przy przełykaniu, silna chrypka, ślinotok, bezgłos.

• Objawy dotyczące układu krwionośnego

Przyspieszona akcja serca wraz z niskim ciśnieniem krwi, u niektórych osób spowolnienie pracy serca, utrata przytomności lub oznaki oszołomienia, poszerzenie naczyń krwionośnych lub nieprawidłowa praca serca, martwica niedokrwienna serca, zawał mięśnia sercowego, nagłe wstrzymanie akcji serca.

Osoby z chorobami serca są w jeszcze większym stopniu zagrożone śmiercią w stanie anafilaksji.

• Inne objawy

Skurczowy ból brzucha, biegunka, wymioty, nietrzymanie moczu, bóle w okolicach miednicy, ból głowy, silny lęk. Niekiedy reakcja anafilaktyczna jest poprzedzona metalicznym posmakiem w ustach.

Objawy wstrząsu anafilaktycznego można zwykle powiązać z ekspozycją na konkretną substancję. Objawy stopniowo nasilają się, a w ostatnim stadium reakcji anafilaktycznej, określanej precyzyjnie jako wstrząs anafilaktyczny, następuje całkowita niewydolność krążeniowo-oddechowa. Taki stan bezpośrednio zagraża już życiu pacjenta.

Objawy wstrząsu anafilaktycznego u dzieci występują zwykle po spożyciu uczulających pokarmów. U niemowląt najczęstsze są objawy dotyczące układu oddechowego. Gdy reakcja anafilaktyczna u pacjentów w tej grupie wiekowej wchodzi w fazę wstrząsu, początkowo ma postać jedynie tachykardii (częstoskurczu serca). Częstym zjawiskiem u dzieci jest też wstrząs anafilaktyczny po spożyciu uczulającego pokarmu (gluten, skorupiaki, ser) i zarazem szybkim (zaraz po zjedzeniu) podjęciu wysiłku fizycznego.

Objawy, które tworzą kliniczny obraz wstrząsu anafilaktycznego, mogą mieć różne przyczyny i z tego powodu dzieli się je na dwie grupy:

• Reakcja anafilaktyczna (reakcja nadwrażliwości typu I)

Ciężki stan nagły, który bardzo szybko postępuje. Charakteryzuje go podłoże alergiczne, zależne od przeciwciał IgE. Nigdy nie występuje przy pierwszej ekspozycji na uczulający bodziec, konieczne jest wcześniejsze wytworzenie przez organizm odpowiednich przeciwciał.

• Reakcja anafilaktoidalna (odczyn pseudoalergiczny)

W przebiegu bardzo podobna do reakcji nadwrażliwości typu I, jednak może wystąpić już po pierwszej ekspozycji na bodziec, nie jest konieczne wcześniejsze uczulenie.

Niemal każda substancja może wywołać w organizmie stan anafilaksji. U dzieci i młodzieży najczęstszą przyczyną wstrząsu jest żywność. U dorosłych są to leki oraz żywność. Do wstrząsu może doprowadzić też nadmierny wysiłek fizyczny, a także nagła zmiana temperatury na dużo wyższą lub niższą.

Wstrząs anafilaktyczny najczęściej jest wywoływany przez następujące czynniki:

• orzeszki ziemne,
• owoce morza, mleko, jaja,
• pszenica,
• sezam (na Bliskim Wschodzie),
• ciecierzyca (w Azji),
• jad owodów błonkoskrzydłych (pszczoły, osy) oraz pluskwiaków,
• antybiotyki beta-laktamowe (np. penicylina),
• aspiryna,
• niesteroidowe leki przeciwzapalne,
• chemioterapia,
• szczepienia,
• leki wytwarzane z ziół,
• lateks,
• środki kontrastowe podawane w trakcie badań.

Na wystąpienie reakcji anafilaktycznej bardziej narażone są osoby chorujące na choroby atopowe (astma, egzema, alergiczny nieżyt nosa). Zwiększone ryzyko dotyczy reakcji na lateks, środki spożywcze oraz substancje kontrastowe. Warto pamiętać, że każda substancja może potencjalnie wywołać wstrząs, nawet u osoby, które nie przejawiała wcześniej objawów silnego uczulenia.

Rozpoznanie reakcji anafilaktycznej stawia się na podstawie charakterystycznych objawów. Diagnostyczne jest zwłaszcza połączenie szybko nasilających się dolegliwości z widocznym spadkiem ciśnienia. Nietypowo przebiegający wstrząs anafilaktyczny bywa mylony z atakiem astmy, omdleniem z niedotlenienia, zatruciem pokarmowym lub atakiem lęku napadowego. Kliniczne warunki rozpoznania stanu anafilaksji to:

1. Objawy na skórze, błonach śluzowych oraz objawy dotyczące układu oddechowego lub krążenia (niskie ciśnienie krwi).

2. Dwa lub więcej z poniższych symptomów:

• zajęcie skóry (ewentualnie błony śluzowej),
• trudności w oddychaniu,
• niskie ciśnienie krwi,
• objawy ze strony układu pokarmowego.

3. Niskie ciśnienie krwi po styczności z alergenem, który już wcześniej wywoływał reakcję alergiczną.

Jeśli czas i stan chorego pozwalają na to, można również pobrać krew i zbadać poziom histamin oraz tryptazy. Zdiagnozowaną reakcję anafilaktyczną dzieli się na:

• wstrząs anafilaktyczny (większość naczyń krwionośnych organizmu rozszerza się, co powoduje niskie ciśnienie),
• dwufazową reakcję anafilaktyczną (objawy reakcji anafilaktycznej nawracają w czasie 1–72 godzin od momentu, gdy wystąpiły pierwszy raz, mimo braku ponownego kontaktu z alergenem),
• pseudoanafilaksję (reakcja anafilaktyczna bez podłoża alergicznego).

Gdy rozwija się reakcja anafilaktyczna, najważniejsze jest opanowanie objawów i ratowanie życia chorego. Dopiero później wdraża się diagnostykę mającą na celu sprawdzenie, jaki alergen doprowadził do wstrząsu. W tym celu wykonywane są alergologiczne testy skórne (np. w przypadku uczuleń na pyłki lub jady), badanie krwi pod kątem obecności w niej przeciwciał (pokarmy). Wśród leków istnieje skórny test wykazujący jedynie reakcję na penicylinę. Dużo trudniejsze jest zlokalizowanie czynnika wywołującego dolegliwości, gdy anafilaksja miała niealergiczny charakter.

Gdy u chorego zaczynają pojawiać się objawy reakcji anafilaktycznej, a czynnik, który ją wywołał, jest znany (np. chory został użądlony przez osę, zjadł orzeszki ziemne itp.), przede wszystkim należy przerwać jego kontakt z alergenem. Kolejne czynności zależą od tego, czy dostępna jest możliwość podania zastrzyku z adrenaliną. Każda osoba, u której w przeszłości zdarzył się taki wstrząs, powinna posiadać zastrzyk z adrenaliną gotową do podania. Należy ją podać domięśniowo w udo, a jeśli chory ma przepisany lek antyhistaminowy, to także powinien go bezzwłocznie przyjąć. Trzeba też od razu wezwać pogotowie ratunkowe.

Jeśli dojdzie do zatrzymania oddechu i krążenia u chorego, należy rozpocząć resuscytację krążeniowo - oddechową i kontynuować ją, aż lekarz lub ratownik medyczny przejmą czynności ratunkowe.

Bardzo niebezpieczna jest sytuacja, w której osoba doznaje wstrząsu anafilaktycznego po raz pierwszy, zupełnie niespodziewanie. Pomoc, której można udzielić takiemu choremu jest bardzo ograniczona, sprowadza się do wezwania karetki, ułożenia chorego w bezpiecznej pozycji i i monitorowania jego oddechu, a w razie zatrzymania oddychania, podjęcia akcji resuscytacyjnej.

Aby opanować objawy wstrząsu anafilaktycznego, w pierwszej kolejności podaje się pacjentowi domięśniowo adrenalinę. Dawka dla dorosłych to od 0,3 do 0,5 mg w rozcieńczeniu 1:1000. Adrenalinę należy wstrzykiwać w mięsień uda, skąd wchłania się o wiele szybciej i skuteczniej, niż po podaniu podskórnym. W niektórych przypadkach (nawet do 35%) nie wystarcza jedna dawka i po 5–15 minutach konieczne jest podanie kolejnej. Jeśli chory przyjmuje beta-blokery (na przykład leki na nadciśnienie tętnicze), adrenalina może nie zadziałać – wtedy podaje się glukagon.

Zwyczajowo w leczeniu anafilaksji podawane się także leki przeciwhistaminowe (glikokortykosteroidy, klemastyna), jednak nowoczesne badania nie potwierdzają ich skuteczności. Niekiedy konieczne jest podjęcie dodatkowych działań ratujących życie - udrożnienie dróg oddechowych, przetaczanie dożylnie płynów w celu podniesienia ciśnienia krwi, podanie leków rozszerzających oskrzela, podanie tlenu.

Pacjent, u którego odnotowano szok anafilaktyczny, powinien też pozostać w szpitalu na obserwacji, przynajmniej przez 8 godzin. Taka procedura jest konieczna ze względu na ryzyko wystąpienia drugiej fazy reakcji anafilaktycznej. Przy wypisywaniu chorego ze szpitala personel medyczny udziela wskazówek, jak postępować na wypadek ponownego wystąpienia wstrząsu. Takie informacje (oraz wykupioną na receptę ampułkę z adrenaliną) powinien posiadać każdy, kto znajduje się w grupie ryzyka.

Najczęstszą przyczyną zgonów z powodu wstrząsu anafilaktycznego są poważne problemy z układem oddechowym (zamknięcie dróg oddechowych) lub z układem krążenia. Jeśli przyczyna wstrząsu jest znana, a pomoc dostępna i udzielona szybko, szanse na przeżycie szoku anafilaktycznego znacząco wzrastają. Najczęstszą przyczyną śmierci spowodowanej stanem anafilaksji są leki.

ZOBACZ: Uwaga na użądlenia! Objawy bywają mylące. „Czasem występuje ból brzucha i wymioty”. Eksperci alergolodzy: prof. nadzw. dr hab. n. med. Krzysztof Kuziemski i dr n. med. Piotr Niedziałkowski

Dowiedz się, czym są jak je leczyć choroby autoimmunologiczne?