Pokrzywka u dorosłych i dzieci – przyczyny, objawy i leczenie. Czym różni się pokrzywka alergiczna od idiopatycznej czy cholinergicznej?

Pokrzywka jest częstą przypadłością, na którą cierpi okresowo nawet 15-20 proc. populacji. Przyczyny jej wystąpienia bywają różnorodne i nierzadko trudne do dokładnego określenia. Problem częściej dotyka kobiet niż mężczyzn.

Bąble pokrzywkowe mogą pojawić się na każdej części ciała. Wielkość zmian skórnych waha się od niespełna kilku milimetrów średnicy do aż kilku centymetrów. Obszar ich występowania może stanowić dla lekarza wskazówkę diagnostyczną (na przykład pokrzywka na nogach często pojawia się w przebiegu pokrzywki opóźnionej z ucisku u osób powyżej 40. roku życia).

Pokrzywka to rodzaj wysypki, który trudno jest pomylić z innymi zmianami chorobowymi skóry. Charakteryzują ją zwykle:

• szybkie pojawianie się bąbli pokrzywkowych,
• obrzęk,
• świąd,
• jasnoróżowy odcień skóry w miejscu wystąpienia zmian,
• szybkie znikanie bąbli.

Powstanie pokrzywki na skórze poprzedza rozszerzenie drobnych naczyń krwionośnych. Następnie pojawia się bąbel pokrzywkowy – silnie swędząca zmiana skórna o różowym kolorze, która utrzymuje się przez czas krótszy niż doba i znika, nie pozostawiając śladu.

Rodzaje pokrzywki odróżnia się na podstawie przyczyn ich powstawania i przebiegu, głównie uwzględniając czas utrzymywania się objawów. Niektóre przypadki pokrzywki mają charakter immunologiczny (pokrzywka alergiczna), ale zdecydowaną większość z nich określa się jako pokrzywkę idiopatyczną, czyli o niejasnym podłożu.

Podział kliniczny, używany przez dermatologów do diagnozowania i określania możliwych przyczyn pokrzywki, obejmuje kilka jej typów:

• Pokrzywka zwykła – gdy ma typ ostry, objawy trwają do 6 tygodni. W przypadku typu przewlekłego utrzymują się powyżej 6 tygodni. Chociaż pojedyncze bąble pokrzywkowe utrzymują się do 24 godzin (z wyjątkiem pokrzywki naczyniowej), sam epizod choroby może trwać dłużej – gdy bąble znikają, pojawiają się nowe.
• Ostra pokrzywka zwykła – u większości osób występuje raz w życiu i utrzymuje się maksymalnie przez kilka dni. Bywa reakcją alergiczną na różne pokarmy, leki, jad owadów czy alergeny wziewne. Miewa też charaktery psychogenny, np. wynika z reakcji organizmu na stres psychiczny.
• Przewlekła pokrzywka zwykła – mówi się o niej, gdy pokrzywka na ciele utrzymuje się powyżej 6 tygodni, a bąble pojawiają się i znikają. Najczęściej stanowi reakcję immunologiczną na uczulające pokarmy lub leki. Częstą przyczyną jest przyjmowanie aspiryny czy zawartych w żywości salicylanów.
• Pokrzywka fizykalna – pojawienie się bąbli pokrzywkowych jest spowodowane działaniem różnych bodźców fizycznych. Wśród nich charakterystyczna jest pokrzywka cholinergiczna, występująca prawie wyłącznie u mężczyzn do 25. roku życia. Pojawienie się zmian na skórze jest wtedy wywołane poceniem się, m.in. przy wysiłku fizycznym i przegrzaniu. Z kolei pokrzywka z zimna to rodzaj bardzo często występujący u dzieci. Pojawia się po silnym, nagły oziębieniu skóry lub całego organizmu. Jest też pokrzywka wywołana, pojawiające się wskutek drapania skóry, oraz pokrzywka opóźniona z ucisku – wywołuje ją długotrwały ucisk tkanek, zwłaszcza u osób po 40. roku życia.
• Pokrzywka kontaktowa – występuje w wyniku kontaktu skóry z określonym czynnikiem. Co ważne, nie musi to być pokrzywka alergiczna. Często pojawia się na dłoniach po noszeniu rękawiczek lateksowych, wyniku kontaktu z drażniącą tkaniną (np. wełną) czy produktach zawierających nikiel (np. guziki, sprzączki od pasków czy metalowe elementy zegarków).
• Pokrzywka naczyniowa – jej cechą szczególną jest to, że bąble utrzymują się ponad dobę w tym samym miejscu. Towarzyszy rozmaitym chorobom, w tym zakażeniom wirusowym wątroby.
• Obrzęk naczynioruchowy – to szczególny typ pokrzywki, który dotyczy tkanek głębokich – skóry właściwej oraz błon śluzowych. Nie towarzyszy mu uczucie swędzenia, a najczęstsze miejsca występowania zmian dotyczy błon śluzowych, np. jamy ustnej, jamy nosowej, gardła, przewodu pokarmowego, narządów płciowych, a także okolic oczodołów i górnej wargi. Obrzęk naczynioruchowy współwystępuje u wielu chorych z bąblami pokrzywkowymi. Może również wystąpić jako samodzielny objaw. Określa się go wtedy jako obrzęk naczynioruchowy bez bąbli pokrzywkowych.

Rozpoznanie pokrzywki jako objawu skórnego jest dość łatwe. Problem sprawia natomiast ustalenie jej przyczyny. Dlatego większość, bo ponad 70 proc. przypadków, to pokrzywka idiopatyczna o nieznanej etiologii.

Istnieje jednak grupa czynników, które szczególnie często stoją za pojawieniem się różnego typu pokrzywek. W reakcjach alergicznych i reakcjach na kontakt z określonymi substancjami najczęściej wywołują je:

• pokarmy, m.in. orzechy, jaja, mleko, ryby, skorupiaki, soja, niektóre owoce i warzywa,
• leki, np. aspiryna, niesteroidowe leki przeciwzapalne, penicylina, opioidy,
• dodatki do żywności, np. benzoesany, glutaminiany,
• alergeny wziewne, np. naskórek i sierść zwierząt (zwykle kota, rzadziej występuje alergia na psa czy inne stworzenia), pyłki roślin, roztocza,
• jad owadów.

Inne przyczyny pojawiania się pokrzywek to:

• czynniki fizyczne, np. ucisk, drapanie, zimno, przegrzanie,
• infekcje pasożytnicze, grzybicze czy bakteryjne, np. Helicobacter pylori,
• psychogenne, m.in. stres, który działa także nasilając objawy pokrzywki,
• wysiłek fizyczny (pokrzywka cholinergiczna),
• czynniki genetyczne (ok. 1 proc. przypadków pokrzywki to wrodzony obrzęk naczynioruchowy).

Pokrzywki występujące u dzieci to najczęściej typ zwykły o przebiegu ostrym, przewlekłym lub nawracającym. Ich częstą przyczyną są infekcje i zakażenia pasożytnicze. Nieco rzadziej pokrzywkę u dzieci powodują alergie pokarmowe. Nie zawsze udaje się ustalić przyczynę wystąpienia zmian skórnych, a pierwszy epizod pokrzywki nierzadko jest jednocześnie ostatnim.

Często występującym zjawiskiem jest także pokrzywka w ciąży. Wystąpienie bąbli w tym okresie może być spowodowane działaniem hormonów płciowych. Niektóre kobiety cierpią też na przejściową pokrzywkę w końcowej fazie cyklu miesiączkowego.

Objawy pokrzywki są zawsze podobne, niezależnie od jej rodzaju – to przede wszystkim pojawienie się bąbli na skórze. Niekiedy jednak współwystępuje z innymi objawami, takimi jak m.in.:

• podwyższona temperatura ciała,
• bóle stawów,
• ogólne złe samopoczucie,
• osłabienie,
• zmniejszone napięcie mięśniowe (pokrzywka cholinergiczna),
• wyniki badań podstawowych: zwiększona liczba leukocytów oraz wysokie OB (pokrzywka opóźniona z ucisku),
• dolegliwości jelitowe, takie jak biegunka i bóle brzucha (pokrzywka naczyniowa, a także wrodzony obrzęk naczynioruchowy w obrębie układu pokarmowego).

Ustalenie przyczyn powstawania pokrzywki umożliwia jej leczenie, które w dużej mierze opiera się na ich eliminowaniu. W zależności od podejrzeń odnośnie jej typu dermatolog zaleca odpowiednie badania:

• Badania alergologiczne – gdy lekarz przypuszcza, że pokrzywka jest skutkiem działania alergenu, wykonuje się testy skórne. W przypadku nadwrażliwości na leki są to próby śródskórne. Niekiedy konieczne jest też wykonanie bardziej specjalistycznych badań, mających na celu oznaczenie stężeń swoistych przeciwciał IgE (białek immunoglobulin, uczestniczących o w reakcjach nadwrażliwości) i innych przeciwciał. Takie badania wykonuje się głównie przy przewlekłych pokrzywkach zwykłych, a także przy podejrzeniu pokrzywki kontaktowej.

• Dieta eliminacyjna – pomaga w ustaleniu, czy za pokrzywkę odpowiada jakiś konkretny rodzaj pokarmu. W tym celu pacjent przez kilka dni spożywa wyłącznie ryż, ziemniaki i pije wodę mineralną, a następnie powoli i stopniowo wprowadza do diety pojedyncze nowe pokarmy, obserwując reakcje organizmu. Jeśli po wprowadzeniu określonego produktu pojawi się pokrzywka, można przypuszczać, że to właśnie on wywołuje reakcję skórną. Możliwe jest także przeprowadzenie testów prowokacyjnych: po kilku dniach na diecie eliminacyjnej podaje się kontrolowanych warunkach pokarm podejrzany o wywoływanie pokrzywki. Wszystkie te testy powinny odbywać się pod opieką lekarza.

• Badania podstawowe – informacji na temat typu i potencjalnych przyczyn pokrzywki mogą też dostarczyć wyniki badań takich jak morfologia krwi czy OB. Podwyższone parametry OB oraz leukocytoza mogą świadczyć na przykład o pokrzywce z ucisku. Natomiast objawy pokrzywki u dzieci stanowią wskazanie do wykonania badań parazytologicznych (na obecność pasożytów układu pokarmowego.

• Próby fizyczne – są przydatne w rozpoznawaniu pokrzywek fizykalnych. Może to być na przykład próba wydolnościowa (przy pokrzywkach cholinergicznych), próba prowokacji w postaci podrapania skóry lub przyłożenia do niej kostki lodu (pokrzywki z zimna i wywołane), a także test klockowy. Stosuje się go przy podejrzeniu pokrzywki z ucisku: pacjent siedzi przez dwie godziny na specjalnych klockach o wymiarach 4 x 5 cm, a następnie sprawdza się, czy pojawiły się zmiany na nogach lub pośladkach.

• Badania histopatologiczne – jest przeprowadzane głównie przy podejrzeniu pokrzywki naczyniowej. Ten typ wiąże się ze stanem zapalnym naczyń krwionośnych, wynikającym z odkładania się w ich ścianach kompleksów immunologicznych.

• Badania hematologiczno-onkologiczne – są wykonywane w diagnostyce obrzęku naczynioruchowego.

Większość przypadków pokrzywki jest ostatecznie określana jako ostra lub przewlekła pokrzywka idiopatyczna. W tym przypadku podejmuje się leczenie objawowe.

Wystąpienie pojedynczego epizodu pokrzywki nie oznacza, że problem będzie nawracać. Zwykła pokrzywka ostra rozwija się w pewnym momencie życia u bardzo wielu osób. Jeśli epizody nie powtarzają się, nie ma potrzeby prowadzenia wnikliwej diagnostyki.

Najbardziej dokuczliwym objawem w większości przypadków pokrzywki jest świąd skóry. Aby go zminimalizować, a zarazem zmniejszyć zmiany skórne i przyspieszyć ich znikanie, stosuje się rozmaite leki.

• Leki przeciwhistaminowe – powodują łagodzenie objawów pokrzywki. Histamina to związek chemiczny powstający w organizmie człowieka i uczestniczący w wywoływaniu stanu zapalnego. Odpowiada także w większości przypadków za powstawanie bąbli pokrzywkowych. Aby zredukować objawy, stosuje się leki przeciwhistaminowe drugiej generacji. Rodzaj leku dobiera się indywidualnie dla każdego pacjenta, choć najczęściej jest to loratadyna, desloratadyna i cetyryzyna. Leki przeciwhistaminowe nie działają w przypadku pokrzywki naczyniowej, wywołanej czynnikami autoimmunologicznymi, a także reakcji alergicznej na aspirynę.

• Inne leki – niekiedy w leczeniu bardzo ostrej pokrzywki alergicznej podaje się pacjentowi kortykosteroidy, a także niesteroidowe leki przeciwzapalne (pokrzywka z ucisku) oraz sulfony (pokrzywka naczyniowa).

• Dieta aspirynowa – to dieta nazywana też dietą niskosalicylanową, stosowana w leczeniu pokrzywek wywołanych reakcją uczuleniową na kwas acetylosalicylowy. Jej celem jest przede wszystkim sprawdzenie, czy to salicylany odpowiadają za wystąpienie pokrzywki, a także wyciszenie jej objawów. To w rzeczywistości odmiana diety eliminacyjnej, którą trzeba stosować ściśle przez co najmniej 4-6 tygodni. Pierwszą zasadą tej interwencji jest zakaz stosowania aspiryny i innych niesteroidowych leków przeciwzapalnych. Początkowo dieta jest dość monotonna (zawiera głównie ryż, ziemniaki, masło, wodę mineralną, słabą herbatę, chudy biały ser). Z czasem włącza się do niej kolejne produkty zawierające niewiele salicylanów (białe pieczywo, niektóre warzywa, owoce i bakalie, chude produkty mleczne). Celem jest ustalenie składu jadłospisu, który nie powoduje nasilenia objawów.

Przebieg niemal każdej pokrzywki nasila alkohol oraz czynniki psychogenne, przede wszystkim stres. Leczenie nawracającej lub przewlekłej pokrzywki powinno się odbywać pod kontrolą dermatologa, a jeśli przyczyny są alergiczne, także alergologa. Choć w większości przypadków rokowania są pomyślne, bo epizod zwykłej pokrzywki ostrej występuje jednorazowo w ciągu życia, zawsze warto skonsultować się z lekarzem.

ZOBACZ: Jakie zmiany skórne oprócz pokrzywki powoduje kontakt z barszczem Sosnkowskiego i jakie zagrożenia zdrowotne stwarza ta roślina. Ekspert: Eryk Matuszkiewicz, toksykolog.