Nietypowe objawy celiakii mogą zaskakiwać. Choroba trzewna u dzieci i dorosłych ma różne postaci. To nie to samo, co nietolerancja glutenu

Celiakia to choroba autoimmunologiczna, w której układ odpornościowy atakuje komórki wyścielające jelito cienkie w reakcji na gluten. Powoduje to uszkodzenia kosmków jelitowych – wypustek, przez które wchłaniane są do organizmu składniki odżywcze. Inne jej nazwy to choroba trzewna, a także enteropatia z nadwrażliwością na gluten czy wrażliwa na gluten, przy czym enteropatia oznacza patologiczny stan w obrębie jelit.

Sprawdź: Na celiakię choruje w Polsce 380 tys. osób. Diagnoza trwa w Polsce średnio aż 8 lat

Skutki celiakii to zapalenie i zniszczenie wyściółki jelita, które powodują szereg objawów i zaburzają przyswajanie niezbędnych związków z żywności, prowadząc do rozwoju ich niedoborów.

Gdy czynnik wyzwalający odpowiedź odpornościową, czyli charakterystyczne białko ze zbóż glutenowych (m.in. pszenica, orkisz, żyto i jęczmień) zostanie usunięte z diety, reakcja ustaje i jelito zaczyna się goić, a jego funkcjonowanie wraca do normy.

Problem w tym, że obecnie gluten znajduje się w składzie o wiele większej liczby produktów niż tylko te zbożowe. Jest szeroko wykorzystywany do produkcji żywności przetworzonej i obecny w różnych przekąskach, gotowych produktach mięsnych i zamiennikach mięsa, a także zupach, sosach czy przyprawach. Wolnych od glutenu nie jest ponadto wiele suplementów diety i leków, tymczasem przy celiakii niedozwolona jest nawet minimalna jego ilość.

Objawy celiakii to niezależnie od wieku zaburzenia ze strony układu pokarmowego – przewlekłe biegunki, wzdęcia, bóle brzucha, a także niezamierzona utrata wagi. Ale skutki choroby nie ograniczają się tylko do jednego układu w organizmie. Dotykają także inne narządy, prowadząc do rozwoju poważnych zaburzeń.

Celiakia u dzieci często objawia się niewielkim wzrostem, mniejszym niż właściwy dla danego etapu rozwoju. Zahamowanie wzrostu może być jedynym symptomem tej choroby, przy nieobecności bólów brzucha i biegunki. Wśród dzieci zbyt niskich jak na swój wiek choroba dotyczy od 2,9-8,3 proc. małych pacjentów. To przy tym najczęstsza przyczyna organiczna, dla której nie rosną.

Zaburzenia mogą wynikać ze spowolnienia wzrostu i niedoboru niektórych składników odżywczych, np. cynku, a także zaburzeń w gospodarce hormonalnej. Szybka eliminacja z diety glutenu na podstawie wykonanego testu serologicznego sprawia, że dziecko nadrabia zaległości związane ze wzrostem ciała.

Objawem skórnym celiakii jest zapalenie opryszczkowate skóry (dermatitis herpetiformis), inaczej zespół jelitowo-skórny lub choroba Duhringa. W takiej sytuacji na skórze pojawia się przewlekła wysypka złożona z niewielkich pęcherzyków wypełnionych płynem, które swoim wyglądem przypominają opryszczkę. Towarzyszy temu intensywne swędzenie, pieczenie, a nawet ból.

Obszary ciała, które są najczęściej dotknięte wysypką, to kolana, łokcie, skóra głowy, twarz, tył szyi i pośladki. Wysypka często ma niesymetryczny kształt i występuje u ok. 10 proc. pacjentów z chorobą trzewną, przy czym rzadziej są to dzieci.

Celiakia może skutkować uszkodzeniami szkliwa nazębnego, przy czym jest ono tym większe, im wcześniej występuje celiakia. Defekty najczęściej dotyczą zębów stałych i najczęściej powstają wraz z ich rozwojem przed 7. rokiem życia. Mogą to być ubytki w rozwoju szkliwa (hipoplazja), a także ubytki erozyjne, czyli nadżerki, powstawanie bruzd, a nawet całkowita utrata tej zewnętrznej, ochronnej warstwy zęba. U dzieci zęby mogą też wyrastać za późno.

Objawem celiakii bywa też częste owrzodzeniem jamy ustnej, w tym powstawanie aft. Mogą to być przy tym jedyne manifestacje choroby trzewnej u pacjenta.

Niedokrwistość (anemia) w celiakii może wynikać z upośledzonego wchłaniania składników krwiotwórczych, które są niezbędne do produkcji hemoglobiny. Ten czerwony barwnik występuje w czerwonych krwinkach i umożliwia transport tlenu do wszystkich tkanek organizmu, a także odbiór stamtąd dwutlenku węgla. Objawy anemii to m.in. bladość skóry, zmęczenie, słaba wydolność organizmu, zadyszka, a także bóle i zawroty głowy.

Do anemii prowadzi niedobór żelaza oraz witamin z grupy B: kwasu foliowego i wit. B12. Pacjent z chorobą trzewną może mieć przy tym niedobory kilku z wymienionych składników, jednak najczęstsza jest niedokrwistość z niedoboru żelaza. To jeden z najczęstszych objawów celiakii u osób dorosłych, a przy tym nierzadko jedyny. Warto przy tym pamiętać, że nawet przy prawidłowym stężeniu hemoglobiny zapasy żelaza w organizmie mogą być bardzo niskie, co można sprawdzić poprzez pomiar stężenia ferrytyny we krwi.

Pacjenci z celiakią są bardziej narażeni na rozwój autoimmunologicznego zapalenia wątroby i innych chorób z autoagresji, które dotyczą tego narządu. Należy do nich m.in. pierwotne stwardniające zapalenie dróg żółciowych oraz pierwotne zapalenie dróg żółciowych (pierwotna marskość żółciowa). Zależność działa w obie strony, bo u pacjentów z tymi chorobami częściej pojawia się celiakia.

W przypadku zapalenia wątroby produkowane przez nią enzymy w postaci transaminaz (takich jak ALT i AST) dostają się do krwiobiegu w zwiększonych ilościach. U niektórych chorych ich podwyższony poziom w badaniu krwi może być jedynym objawem celiakii. Sygnalizowane przez nie zniszczenia wątroby mogą stać się znaczne wraz z czasem.

Symptomem celiakii może być zapalenie stawów, które objawia się ich bólem, obrzękiem, ograniczeniem ruchów, a także ich trwałym uszkodzeniem. Dolegliwości te, tak jak i ból kości, mogą wynikać także ze zmian osteoporotycznych.

Gdy wyściółka jelita jest zniszczona przez proces zapalny wywołany obecnością glutenu, upośledzone jest wchłanianie wielu związków, w tym związków wapnia oraz witaminy D. Ich niedobór przyczynia się do osłabienia kośćca i jego ubytków, które prowadzą do rozwoju osteoporozy, czyli zrzeszotnienia kości. Jest ono powodem ich częstych złamań, w tym także takich, które bardzo trudno się goją, a dotyczą kości biodrowych lub udowych. Bywa, że ból i złamania kości występują bez objawów trzewnych.

Zobacz: Leki przeciwbólowe mogą nasilać stany zapalne stawów. Osoby z chorobą zwyrodnieniową stawów nie odnoszą korzyści z leczenia NLPZ.

Objawy celiakii mogą mieć charakter neurologiczny, a także prowadzić do rozwoju chorób układu nerwowego. Jednym z takich problemów jest neuropatia obwodowa, czyli zapalenie nerwów obwodowych. Przekazują one informacje między układem ośrodkowym nerwowym a narządami i układami wewnętrznymi organizmu.

Do symptomów należą w takim przypadku m.in. kłucie, mrowienie i drętwienie kończyn górnych i dolnych. Wynika to z niedoborów składników odżywczych takich, jak kwas foliowy, witamina B12 i witamina E. Neuropatia może mieć też podłoże autoimmunologiczne.

U pacjentów z celiakią częściej występują też napady padaczkowe, choć związek między nimi nie zawsze jest jasny. U dzieci mogą wynikać z jednoczesnej nagromadzenia w mózgu wapnia. Innym skutkiem choroby trzewnej mogą być migrenowe bóle głowy – zwłaszcza, gdy są chroniczne i nie dają się leczyć dostępnymi sposobami. Innym powikłaniem, widocznym zwłaszcza z wiekiem, jest rozwój demencji.

Ze spożywaniem glutenu może wiązać się ataksja glutenowa, choroba immunologiczna objawiająca się zaburzeniami koordynacji ruchów i niestabilnym krokiem u pacjentów. Ma inny charakter niż celiakia, bo nie daje pozytywnego wyniku w badaniu na przeciwciała anty-tTG i nie występują przy niej uszkodzenia jelita. Dotyka osoby podatne pod względem genetycznym i powoduje uszkodzenia móżdżku, który zawiaduje ruchami mięśni. Choroba może przy tym występować jednocześnie z celiakią.

Zaburzenia płodności, które wydają się nie mieć przyczyny, mogą wynikać z niezdiagnozowanej celiakii. Bezpośrednim czynnikiem powodującym trudności z poczęciem potomka mogą być związane ze złym wchłanianiem niedobory kwasu foliowego, cynku i selenu. To składniki niezbędne dla zdrowego układu reprodukcyjnego. Braki kluczowych składników spowodowane chorobą trzewną są też przyczyną częstszych poronień.

Innym powodem problemów z zajściem w ciążę, który występuje u kobiet z celiakią i niską masą ciała, są zmienione poziomy hormonów płciowych. Zależność ta dotyczy również mężczyzn, ale jej mechanizm jest słabiej poznany.

Nieleczona celiakia grozi rozwojem i nasileniem opisanych wyżej chorób, jak również zaburzeń nowotworów psychicznych i psychiatrycznych. Szacuje się, że co dziesiąty pacjent z tym schorzeniem cierpi na depresję, przy czym jej objawy mogą występować już u dzieci. Inne problemy to nerwice, otępienie i schizofrenia.

Brak eliminacji gluten z diety osoby z celiakią zwiększa ryzyko rozwoju nowotworów układu pokarmowego, np. najbardziej rozpowszechniona z nich – chłoniak jelita cienkiego, dotyka tych pacjentów 40 razy częściej niż osoby w populacji ogólnej.

Inne możliwe problemy zdrowotne spowodowane celiakią to np. zanik śledziony prowadzący do upośledzenia odporności, niedoboru witaminy K skutkujący małopłytkowością, a także wysoki poziom cholesterolu LDL, związane z uszkodzeniami mięśni miopatie, oraz choroby układu oddechowej, takie jak astma oskrzelowa i sarkoidoza płuc.

W efekcie braku leczenia celiakii może też rozwinąć się inne schorzenie autoimmunologiczne, a nawet kilka. Najczęściej jest to cukrzyca typu 1 (występuje u co 10. pacjenta z chorobą trzewną), choroby tarczycy, np. Hashimoto (niedoczynność tarczycy spowodowana przewlekłym limfocytowym zapaleniem tego narządu), a także toczeń rumieniowaty układowy.

Zobacz też: Dieta przy endometriozie. Co jeść, by łagodzić objawy, a czego unikać?. U części pacjentek lecznicza będzie dieta bezglutenowa.

Celiakia bywa mylona z nietolerancją glutenu, jednak zaburzenia te zasadniczo się różnią: celiakia wiąże się ze stanem zapalnym w jelicie, a nietolerancja, zwana też nadwrażliwością pokarmową IgG-zależnej, wynika z reakcji alergicznej na gluten w formie natychmiastowej lub opóźnionej.

Celiakia to przy tym tylko jedna z tzw. chorób glutenozależnych, które występują w układzie pokarmowych pod wpływem spożycia glutenu w diecie. Inne niż opisana wyżej choroba trzewna i choroba Duhringa to alergia na pszenicę, uczulenie na gluten, a także nieceliakalna nadwrażliwość na gluten (NCGS) – postać nietolerancji glutenu.

We wszystkich tych chorobach należy całkowicie wyeliminować z diety gluten. Pozwala to zlikwidować objawy, które w wielu przypadkach są podobne, choć w przypadku celiakii nie zawsze da się cofnąć zniszczenia w organizmie.

Poszczególne choroby glutenozależne wykrywa się w różny sposób, przy czym zdiagnozowanie celiakii wymaga wykonania szeregu badań, do których należą głównie te serologiczne i genetyczne:

• test na obecność przeciwciał przeciwko ludzkiej transglutaminazie tkankowej (anty-tTG),
• przeciw endomysium mięśni gładkich (EmA), przeciw deaminowanej gliadynie (DGP) lub przeciw gliadynie (GAF),
• badania na ekspansję genów HLA-DQ2 i KLA-DQ8,
• biopsja jelita cienkiego, która jest wykonywana w sytuacji, gdy wyniki powyższych badań nie dają całkowitego pewności na temat diagnozy.