Celiakia – objawy, przyczyny, diagnostyka i leczenie. Jak celiakia wpływa na życie chorego?

Gluten to zapasowe białko roślinne występujące w ziarnach konkretnych zbóż. W największych ilościach gluten występuje w pszenicy, a także w życie i jęczmieniu. W małych dawkach natomiast zawarty jest w owsie. Oznacza to, że produkty zbożowe wykonane mąk z tych zbóż również stanowią źródło glutenu. Będą to m.in. pszenne i żytnie pieczywo, płatki jęczmienne i inne wyroby.

Gluten to mieszanina gluteniny i gliadyny. Gluteina charakteryzuje się lepkością, a gliadyna elastycznością. Oba białka mają zdolność wiązania wody. Te właściwości wykorzystywane są podczas wypieku pieczywa i słodkich bułek. Dzięki glutenowi są one miękkie, pulchne, sprężyste i elastyczne.

Sprawdź: Na celiakię choruje w Polsce 380 tys. osób. Diagnoza trwa w Polsce średnio aż 8 lat

Celiakia to trwająca całe życie choroba trzewna (układu pokarmowego) o podłożu autoimmunologicznym, która podlega dziedziczeniu. Celiakia charakteryzuje się trwałą nieprawidłową reakcją układu odpornościowego na gluten. Spożywanie glutenu przyczynia się do uszkodzenia, a następnie stopniowego zaniku kosmków jelitowych, czego konsekwencją jest upośledzenie wchłaniania składników odżywczych z pożywienia.

Celiakia bywa mylnie nazywana alergią na gluten, podczas gdy to nietolerancja glutenu, ponieważ w jej przebiegu dochodzi do podobnego, jak przy alergiach, mechanizmu. Układ odpornościowy po kontakcie z glutenem reaguje na niego jak na zagrożenie i zaczyna produkować przeciwciała.

Główna różnica polega jednak na skutkach tego mechanizmu. Większość alergii o łagodnym lub średnio intensywnym charakterze daje nieprzyjemne objawy takie jak pokrzywka, czy nieżyt nosa w kontakcie z alergenem. Ustępują one jednak bez długofalowych skutków przy jednorazowej ekspozycji na alergen. Tymczasem w przypadku celiakii, reakcja układu odpornościowego wywołuje stan zapalny w obrębie kosmków jelita cienkiego.

Kosmki jelitowe to wypustki na błonie śluzowej jelita odpowiedzialne za wchłanianie substancji odżywczych. Stan zapalny powoduje ich uszkodzenie, a nawet zniszczenie. W rezultacie częsty kontakt z glutenem u osób z celiakią może poskutkować poważnymi zaburzeniami w przyswajaniu substancji odżywczych, co prowadzi do niedożywienia (zwłaszcza u dzieci) i niedoborów pokarmowych (m.in. żelaza i wapnia). W szerszej perspektywie dysfunkcje te zwiększają także ryzyko zachorowania na wrzody, choroby nowotworowe układu pokarmowego, niedokrwistość, a także osteoporozę.

Celiakia to choroba, która może przebiegać w trzech różnych postaciach. Różnią je objawy i przebieg.

1. Celiakia jawna. W tej postaci choroby daje ona objawy bardzo krótko po włączeniu glutenu do diety – zwykle jest to maksymalnie miesiąc. Obejmują one w pierwszej kolejności intensywne objawy ze strony układu pokarmowego – biegunki, wzdęcia oraz bóle brzucha. Następnie ujawniają się kolejne objawy zaburzenia pracy kosmków jelitowych – niedobory pokarmowe, spadek masy ciała, przewlekłe zmęczenie, czy zatrzymanie wzrostu u dzieci.
2. Celiakia nietypowa. Ta postać celiakii jest bardzo groźna, ponieważ diagnoza następuje często, gdy kosmki jelitowe są uszkodzone już w znacznym stopniu. Jest tak, ponieważ celiakia nietypowa charakteryzuje się brakiem objawów jelitowych lub ich bardzo łagodnym przebiegiem. Oznacza to, że chory może przez długi czas spożywać gluten, nie podejrzewając, że jest on przyczyną różnych symptomów związanych z zaburzeniami wchłaniania jelitowego. Mogą to być nietypowe objawy celiakii ze strony praktycznie każdego układu w ciele. Niedobory pokarmowe wpływają na pracę układu nerwowego, rozrodczego, czynność wątroby, kondycję skóry, skład krwi i wiele innych.
3. Celiakia bezobjawowa (latentna). U pacjentów z tą postacią celiakii wykrywa się przeciwciała reagujące na gluten, jednak stany zapalne atakujące kosmki jelitowe nie wykształcają się, więc nie dochodzi do żadnego typu dolegliwości. Występuje jednak ryzyko, że celiakia latentna przejdzie w postać z uszkodzeniami kosmków jelitowych.

Celiakia to genetyczna choroba autoimmunologiczna. Nie udało się dotąd ustalić dokładnych przyczyn powstawania celiakii. Wiadomo, że celiakia u bliskiego członka rodziny jest czynnikiem ryzyka dla potomków. Oznacza to, że na rozwój tej choroby mają wpływ czynniki genetyczne i dotąd nie odkryto sposobu na zapobieżenie wykształceniu się przeciwciał reagujących na gluten.

Celiakia może ujawnić się w każdym wieku. Począwszy od momentu rozszerzania diety niemowlaka, w okresie dojrzewania, a nawet u osób w wieku podeszłym. Najczęściej diagnozuje się ją między 30 a 50 rokiem życia. Celiakia występuje dwa razy częściej u kobiet niż u mężczyzn.

Na celiakię choruje 1 na 100 osób, przy czym większość z nich, nie ma świadomości, że to celiakia jest przyczyną ich komplikacji zdrowotnych.

W przypadku podejrzenia celiakii u siebie lub u dziecka należy zgłosić się do lekarza pierwszego kontaktu (rodzinnego) i omówić niepokojące objawy. Niestety w dalszym ciągu choroba ta jest bagatelizowana i niebrana pod uwagę jako jedna z możliwych przyczyn opisywanych przez pacjentów objawów.

Lekarz rodzinny powinien wystawić skierowanie do gastroenterologa, który zleci badanie genetyczne (HLA DQ2/DQ8). Brak genu wyklucza chorobę, a w przypadku dodatniego wyniku zaleca się zbadanie stężenia we krwi przeciwciał skierowanych przeciwko endomysium mięśni gładkich (EmA), oraz przeciwko transglutaminazie tkankowej (tTG). Dodatkowo w ramach diagnostyki powinna zostać wykonana gastroskopia z biopsją jelita cienkiego, w celu zbadania stanu kosmków jelitowych. W trakcie diagnostyki nie można być na diecie bezglutenowej, gdyż zaburzy to proces stawiania diagnozy.

Celiakia jest chorobą nieuleczalną. Możliwe jest jedynie przeciwdziałanie negatywnemu wpływowi, jakie schorzenia ma na organizm pacjenta. Jest to przede wszystkim całkowite wykluczenie glutenu z diety, aby nie aktywować mechanizmu powodującego uszkodzenia kosmków jelitowych. Co więcej, kosmki jelitowe u osób z celiakią regenerują się już po kilku tygodniach na diecie bezglutenowej. Ta zmiana jest dożywotnia, a w wielu przypadkach spożycie nawet niewielkich ilości glutenu będzie skutkowało zaostrzeniem się objawów.

Jeżeli uszkodzenia nabłonka jelita cienkiego są duże i stwierdzono groźne niedobory pokarmowe, stosuje się doraźną suplementację brakujących składników w postaci np. wlewów dożylnych. Jest to jednak awaryjne rozwiązanie, które nie może zastąpić diety bezglutenowej.

Dieta bezglutenowa zakłada całkowicie wykluczenie zboża zawierających gluten oraz produktów, które mogą zawierać nawet śladowe jego ilości. Eliminacji podlega pszenica, żyto, pszenżyto, jęczmień oraz orkisz. Wszystkie posiłki powinny być przygotowywane z użyciem naczyń, noży czy desek do krojenia, które nie miały wcześniej kontaktu z glutenem.

Osoby z celiakią muszą wybierać żywność z dużą ostrożnością. Problemem są produkty, które naturalnie nie zawierają glutenu (np. kasza jaglana, przyprawy, kawa), ale zostały nim zanieczyszczone w trakcie procesu produkcji np. w magazynie miały kontakt z glutenem lub "skażonymi" narzędziami.

Osoby chore na celiakię muszą zawsze czytać składy wszystkich kupowanych produktów, a czasem nawet kontaktować się z ich producentami w celu ustalenia ich praktyk wytwarzania, pakowania i magazynowania. Szczególną ostrożność należy zachować w przypadku produktów takich jak:

• mleko i różne produkty na jego bazie z dodatkiem musli i zbóż,
• konserwy mięsne i rybne,
• parówki, kiełbasy,
• wędliny, pasztety,
• słodycze np. chałwa, czekolada i batony z nadzieniem, budyń, żelki oraz galaretki, które są obtoczone mąką, by nie sklejały. Uwaga także na produkty zawierające słód jęczmienny,
• mrożonki, ponieważ warzywa lub owoce mogą być obtoczone w mące,
• kawa i herbata, które często są silnie zanieczyszczone glutenem,
• sosy zagęszczone mąką;
• zupki instant, kostki rosołowe i przyprawy,
• piwo, a także whiskey.

Bezpieczna żywność to ta oznaczona znakiem przekreślonego kłosa i z wyraźną deklaracją producenta o tym, że dany produkt jest wolny od glutenu i zanieczyszczeń. Na szczęście rynek produktów bezglutenowych stale się rozwija, dlatego wiele spośród „zabronionych” produktów można zastąpić pozbawionymi glutenu odpowiednikami.

Osoby z celiakią muszą także uważać podczas stołowania się w restauracjach. Wprawdzie w ciągu ostatnich kilku lat wiele lokali wprowadziło bezglutenowe dania do swojej oferty, niestety nie ma pewności co do warunków, w jakich przygotowywane są bezglutenowe potrawy.

Źródło:

1. Poradniki.