Niedobór witaminy D w organizmie – przyczyny, objawy, zalecana suplementacja witaminy D. Jaki jest prawidłowy poziom witaminy D3 we krwi?

Witamina D, czyli cholekalcyferol, to forma witaminy D wytwarzana w organizmach zwierzęcych – w skórze, w odpowiedzi na promieniowanie słoneczne. W tkankach drożdży i grzybach kapeluszowych również występuje witamina D, ale w formie ergokalcyferolu (D2) – jednak jest to forma o analogicznej aktywności co witamina D3.

Zgodnie z zaleceniami Instytutu Żywności i Żywienia, dzienne zapotrzebowanie na witaminę D wynosi 15 mcg. Dla osób dorosłych i seniorów, natomiast dla niemowląt – 10 mcg.

Zobacz także: Niedobór witaminy D zwiększa ryzyko przedwczesnej śmierci nawet o 25 proc. Nie dopuść do tego i dbaj o jej właściwy poziom na co dzień

Niedobór witaminy D to wynika z niedostatecznej syntezy skórnej tej witaminy, a w marginalnym stopniu wynika z nieprawidłowej diety – ponieważ witamina ta występuje w żywności w ilościach niedużych (z wyjątkiem ryb). Jak więc nasz organizm pozyskuje witaminę D ze słońca?

Niewielka ilość tej witaminy dostarczana jest z pożywieniem i wchłaniana w przewodzie pokarmowym, jednak około 80-90 proc. jest produkowana pod wpływem promieniowania ultrafioletowego, które oddziałuje na dehydrocholesterol znajdujący się w naszej skórze. Dehydrocholesterol jest pochodną cholesterolu i jednocześnie stanowi prekursor dla syntezy witaminy D.

Po przedostaniu się do krwiobiegu zostaje przetransportowana i ulega hydrolizacji do 25-hydroksycholekalcyferolu. Następnie uzyskuje pełną aktywność w nerkach, gdzie związek zostaje przekształcony do metabolitów – głównie 1,25-dihydroksycholekalcyferolu. W dalszej kolejności związek jest rozprowadzany do tkanek, kości i nabłonka jelitowego.

Szerokość geograficzna kraju zamieszkania oraz ilość czasu w ciągu dnia jaką człowieka poświęca na ekspozycję na promieniowanie słoneczne są głównymi czynnikami, które sprawiają, że poziom witaminy D we krwi jest w normie lub od niej odbiega. Poza szerokością geograficzną i ekspozycją na promienie słoneczne, kolejną ze zmiennych, która wpływa na poziom witaminy D w organizmie, jest także pigmentacja skóry. U osób ciemnoskórych badanie poziomu witaminy D wykazało, że jest ona absorbowana wolniej. Z kolei osoby o karnacji jasne, zdecydowanie szybciej wytwarzają w skórze cholekalcyferol.

Paradoksalnie, mieszkańcy krajów skandynawskich, mimo iż nie narzekają na nadmiar słońca w ciągu roku, uzupełniają niedobory witaminy D dietą, spożywając dużo tłustych ryb morskich, więc u niech niedobór witaminy D występuje rzadko.

Niedobór witaminy D jest głównie spowodowany niewystarczającą syntezą skórną tego związku. Drugą przyczyna jest zbyt mała podaż witaminy D z pożywienia. Problem ten może często dotyczyć wegetarian, choć niektóre badania pokazują, że dieta wegańska oraz dieta wegetariańska nie przyczynia się do zwiększenia podatności na złamania osteoporotyczne będące konsekwencją niedoboru witaminy D.

Inne przyczyny niedoboru witaminy D to:

• alergie np. na słońce lub ryby i owoce morza będące źródłem tej witaminy,
• choroby uwarunkowane genetycznie – celiakia, mukowiscydoza – dochodzi w nich do zaburzeń wchłaniania,
• ciąża i karmienie piersią – kobieta ma wówczas wyższe zapotrzebowanie, co niekoniecznie pokrywa poprzez syntezę skórną,
• otyłość – u osób z nadmierną masą ciała, witamina D, będąca witaminą rozpuszczalną w tłuszczu gromadzona jest w tkance tłuszczowej, co „hamuje” jej wykorzystanie przez organizm,
• niewydolność nerek i wątroby, zespół nerczycowy – wątroba i nerki są narządami, w których witamina D ulega istotnym przemianom,
• stosowanie niektórych leków (np. glikokortykosteroidów lub leków przeciwpadaczkowych),
• dieta bardzo niskotłuszczowa – witamina D wymaga tłuszczu, wraz z którym zostaje wchłonięta w przewodzie pokarmowym.

Na niedobór witaminy D w większym stopniu narażone są osoby starsze, u których obserwuje się zaburzenia w syntezie skórnej tej witaminy. A także osoby które nie wychodzą na dwór w ciepłe dni, w godzinach od 10 do 15 na minimum 15 minut – osoby pracujące na nocnych zmianach. Ponadto osoby, które przed wyjściem z domu stosują filtry przeciwsłoneczne, także są narażone na niedobór witaminy D.

Niedobór witaminy D3 może się wiązać z poważnymi zdrowotnymi konsekwencjami, nie tylko dla układu kostno-szkieletowego. Witamina ta odpowiada w organizmie za mocne i zdrowe zęby, jest niezbędna w procesach mineralizacji kości, reguluje także pracę układu krążenia i mięśni. Jej obecność w granicach normy jest konieczna dla prawidłowej gospodarki wapniowej oraz fosforanowej.
Witamina D jest niezbędna do wchłaniania wapnia i fosforu w jelicie cienkim, wpływa na regulowanie poziomu tych składników we krwi oraz reguluje procesy zwrotnego wchłaniania ich w nerkach.

Niedobór witaminy D może odgrywać rolę w rozwoju wielu chorób przewlekłych. Niedobory witaminy D mogą wpływać na ekspresję genów, zaburzać pracę układu krążenia, a także przyczyniać się do rozwoju cukrzycy i chorób autoimmunologicznych.
W badaniu opublikowanym w Hellenic Journal of Nuclear Medicine, zaobserwowano, że u kobiet z Hashimoto, które miały we krwi niedobór witaminy D, występowały wyższe stężenia przeciwciał anty-TPO i anty-TG w porównaniu do kobiet z Hashimoto, ale bez niedoboru cholekalcyferolu.

Witamina D pełni istotne funkcje układzie odpornościowym oraz odgrywa ważną rolę w procesach endokrynologicznych, autoimmunizacyjnych i przeciwnowotworowych. Uczestniczy bowiem w procesach wytwarzania, różnicowanie i apoptozie (zaprogramowana śmierć komórki, która jest zużyta lub o nieprawidłowej budowie) komórek całego ciała.

Niedobór witaminy D u niemowląt w Polsce jest dość rzadki, ponieważ już od 3 tygodnia życia noworodkom podaje się witaminę D w formie suplementów. Skutki niedoboru witaminy D w wieku niemowlęcym mogą być bardzo poważne, przez co w przyszłości mogą narazić malucha na wiele problemów związanych z układem ruchu oraz układem nerwowym.

Charakterystyczne objawy niedoboru witaminy D u niemowląt to nadmierne spłaszczenie tylnej części główki oraz nadmierne uwypuklenie kości czołowej (tzw. guzy czołowe). Inne objawy braku witaminy D u niemowląt to tzw. żabi brzuszek oraz opóźnienie zarastania ciemiączek.

Niedobór witaminy D u dzieci może skutkować krzywicą żeber i deformacją innych kości, zaburzeniami tempa wzrostu, a także zwiększeniem podatności na złamania. Witamina D3 dla dzieci jest bardzo ważna, ponieważ właśnie w wieku dziecięcym kształtuje się układ nerwowy oraz układ kostno-mięśniowy.

Niedobór witaminy D początkowo może nie dawać żadnych objawów. Osoby u których poziom witaminy D jest poniżej zalecanej normy, częściej się przeziębiają, mają gorszy nastrój i niekiedy obserwują bóle mięśniowe. W stanie gdy niedostateczna podaż witaminy D przybiera stan przewlekły, może doprowadzić to do osteomalacji (rozmiękczenia kości) lub osteoporozy (zwiększona podatność na złamania).

Skutki przewlekłego niedoboru witaminy D można w szczególności zaobserwować u osób starszych. To stan powszechny u osób po 60-65 roku życia oraz u pensjonariuszy, którzy przebywają w domach opieki społecznej. Niedobór witaminy D3 u seniorów może się objawiać zwiększoną podatnością na złamania osteoporotyczne. Inne skutki niedoboru witaminy D w tej grupie wiekowej to:

• mniejsza siła mięśniowa,
• pogłębianie chorób neurodegeneracyjnych,
• problemy z chodzeniem,
• problemy z utrzymywaniem równowagi,
• przyspieszone starzenie,
• reumatoidalne zapalenie stawów,
• większa skłonność do infekcji,
• wtórna nadczynność przytarczyc.

Badanie poziomu witaminy D jest szczególnie ważne dla kobiet w ciąży, ponieważ jej niedobór może doprowadzić do trwałych uszkodzeń układu nerwowego dziecka i wywołać u malucha opóźnienie umysłowe. Suplementacja powinna być stosowana zgodnie z zaleceniami lekarza.

Niedobór witaminy D3 grozi przede wszystkim w okresie jesienno-zimowym. Każdorazowo suplementacja musi być poprzedzona badaniem stężenia witaminy D we krwi, oraz kontrolowana. Od września do końca kwietnia wskazana jest suplementacja w następujących dawkach w zależności od wieku:

• noworodki urodzone przedwcześnie <32 tyg. ciąży– 800 IU na dobę,
• noworodki urodzone przedwcześnie między 33-36 tyg. ciąży – 400 IU na dobę,
• noworodki urodzone o czasie i niemowlęta: 0-6 miesiąc życia – 400 IU, a między 6-12 miesiącem życia 400-600 IU na dobę,
• dzieci w wieku 1-10 lat o prawidłowej masie ciała – 600-1000 IU na dobę, a dzieci z otyłością 1600-4000 UI na dzień,
• młodzież w wieku 11-18 lat o prawidłowej masie ciała 800-2000 UI na dobę, a młodzież z otyłością 1600-4000 IU dziennie,
• dorośli w wieku 19-65 lat i seniorzy w wieku 65-57 lat o prawidłowej masie ciała 800-2000 IU dziennie, a z otyłością 1600-4000 IU na dobę,
• kobiety w ciąży i podczas laktacji – zalecana jest dawka wysokości 2000 IU/dobę,
• seniorzy w wieku >75 lat o prawidłowej masie ciała 2000-4000 IU na dobę, a z otyłością 4000-8000 IU dziennie.

Badanie poziomu witaminy D we krwi polega na oznaczeniu stężenia metabolitu – kalcydiolu w organizmie, który jest najlepszym wskaźnikiem. Próbkę do badania stanowi niewielka ilość krwi pacjenta pobrana z żyły łokciowej. Co ważne, do badania poziomu witaminy D, nie trzeba się specjalnie przygotowywać. Można przyjść do laboratorium w dowolnym momencie dnia, niezależnie od spożycia posiłku.

są następujące:

• 0-20 ng/ml (<50 nmol/l) – niedobór,
• 20-30 ng/ml (50-75 nmol/l) – stężenie suboptymalne,
• 30-50 ng/ml (75-125 nmol/l) – stężenie optymalne,
• >100 ng/ml (>250 nmol/l) – toksyczne i wskazuje na źle prowadzoną suplementację.

Przeczytaj: Jak sprawdzić niedobór witaminy D3? Zobacz normy badania i dowiedz się, jak szybko podnieść jej poziom w organizmie

W sytuacji, gdy u pacjenta zaobserwowano objawy braku witaminy D, należy się zgłosić do lekarza.

Jeśli jest sezon letni, należy koniecznie zadbać o to, by w godzinach od 10.00 do 15.00 przez minimum 15 minut wystawić skórkę przedramion lub nóg na działanie promieni słonecznych. Nie należy przed wyjściem na dwór stosować kremu z filtrem ochronnym – jego użycie jest wskazane po ok 20-30 minutach przebywania na dworze.

Od września do końca kwietnia zalecana jest suplementacja witaminy D w ilości 2000 IU na dobę dla osób dorosłych o prawidłowej masie ciała, a 4000 IU dla seniorów i osób otyłych. W 2019 roku Główny Inspektorat Sanitarny (GIS) wydał uchwałę, w której zawarto informację, że maksymalną dawką witaminy D, jaka powinna znaleźć się w suplementach diety jest 2000 IU, czyli 50 mcg.
W zależności od stężenia witaminy D we krwi, wskazane jest inne postępowanie. Zalecenia zostały ujęte w publikacji Rusińskiej i zespołu ekspertów z 2018 roku:

• 0-10 ng/ml – ciężki niedobór. Dla niemowląt 0-12 miesiący zaleca się dawkę 2000 IU na dobę, dla dzieci w wieku 1010 lat – 3000-6000 IU na dobę, a dla mających więcej niż 10 lat – 6000 IU na dobę. Po trzech miesiącach wskazane jest kontrolne wykonanie badania krwi,
• 10-20 ng/ml – znaczny niedobór. Jeśli była prowadzona suplementacja – zaleca się zwiększenie dawki o 100 proc., a jeśli witamina D nie była suplementowana zaleca się najwyższą dawkę dla grupy populacyjnej. Po trzech miesiącach wskazane jest kontrolne wykonanie badania krwi,
• 20-30 ng/ml – stężenie suboptymalne. Jeśli była prowadzona suplementacja – zaleca się zwiększenie dawki o 50 proc. ,a jeśli witamina D nie była suplementowana zaleca się dawkę polecaną dla danej grupy populacyjnej. Po 6-ciu miesiącach wskazane jest kontrolne wykonanie badania krwi,
• 30-50 ng/ml – stężenie optymalne. Zaleca się kontynuowanie dotychczasowego protokołu postępowania,
• 50-75 ng/ml – wysokie stężenie. Należy zmniejszyć o 50 proc. dawkę suplementacji witaminą D (jeśli była ona w granicach zalecanej dla danej grupy), a jeśli dawka była wyższa wskazane jest zmniejszenie jej do zalecanej dla populacji. Po trzech miesiącach wykonać powtórne badanie kontrolne,
• 75-100 ng/ml – wysokie stężenie. Należy zaprzestać suplementacji na 1-2 miesiące,
• >100 ng/ml – toksyczne. Należy bezwzględnie przerwać suplementację.