Otępienie – objawy, przyczyny i leczenie osoby z zespołem otępiennym

Zespół otępienny jest ściśle skorelowany z wiekiem i nie stanowi konkretnej jednostki chorobowej – to następstwo czynników, które spowodowały uszkodzenie mózgu. Według Światowej Organizacji Zdrowia (ICD-10), otępienie to zespół objawów, do których wystąpienia doprowadza choroba mózgu o charakterze postępującym lub przewlekłym. Charakteryzuje się zaburzeniem w obszarze funkcji korowych, takich jak pamięć, rozumienie, myślenie, orientacja w terenie, mowa i zdolności do uczenia się.

Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne (DSM-V) charakteryzuje otępienie jako zespół objawów dotyczących zaburzeń procesów poznawczych. Aby można było mówić o otępieniu, muszą wystąpić minimum dwa, wśród których jedna związana z pamięcią. Ich pojawienie się może poprzedzić osłabienie kontroli nad zachowaniem i emocjami.

Wśród kryteriów rozpoznania otępienia wymienia się też upośledzenie zdolności do samodzielnego funkcjonowania. Objawy muszą występować lub postępować przez minimum 6 miesięcy. Wbrew obiegowym opiniom, otępienie nie jest naturalnym efektem procesu starzenia się organizmu. Klasyfikacja tego stanu jest przeprowadzana na podstawie oceny stopnia zaburzeń poznawczych i podstawowej aktywności życiowej.

Ze względu na stopień zaburzeń funkcji poznawczych wyróżnia się:

• Otępienie łagodne – ze względu na upośledzenie funkcji poznawczych dochodzi do wystąpienia zaburzeń w życiu codziennym, jednak w stopniu, który nie uzależnia chorego od pomocy innych. Chory nie może wykonywać czynności codziennych o charakterze złożonym, a także nie potrafi zorganizować sobie wolnego czasu.
• Otępienie umiarkowane – chory nie jest zdolny do samodzielnego funkcjonowania, choroba uniemożliwia wykonywanie wielu codziennych czynności, w tym robienia zakupów i posługiwania się pieniędzmi. Chory może wykonywać tylko najprostsze czynności domowe, jednak ilość rzeczy, które przerastają jego możliwości, stale się poszerza.
• Otępienie ciężkie – w wyniku zaburzeń funkcji poznawczych, procesy myślowe zostają zniesione w stopniu częściowym lub całkowitym. Pacjent wymaga opieki osób trzecich, nawet podczas wykonywania najprostszych czynności dnia codziennego, jak mycie się, jedzenie czy ubieranie.

Ze względu na stopień zaburzeń podstawowej aktywności życiowej rozróżnia się:

• Otępienie łagodne – tylko bardziej złożone czynności stanowią trudność dla chorego.
• Otępienie umiarkowane – chory ma trudność z przygotowaniem nawet prostych posiłków, z higieną osobistą.
• Otępienie głębokie – chory wymaga pomocy przy wszystkich czynnościach higienicznych, musi być karmiony.

Zespół otępienny może rozwinąć się w przebiegu chorób neurodegeneracyjnych, naczyniowych i zakaźnych. Najwięcej przypadków otępienia o podłożu neurodegeneracyjnym ma związek z chorobą Alzheimera (występuje wówczas zespół otępienny typu alzheimerowskiego). W rzadszych przypadkach jest spowodowane chorobą rozsianych ciał Lewy'ego albo zwyrodnieniem czołowo-skroniowym.

Za otępienie o podłożu neurologiczno-naczyniowym odpowiada m.in.: choroba Parkinsona, ogniskowe uszkodzenie mózgu, ogniskowe lub uogólnione zaburzenie krążenia mózgowego. Często występującym rodzajem choroby jest otępienie wielozawałowe, będące następstwem wystąpienia kilku udarów mózgu. Do zaburzenia funkcji poznawczych może doprowadzić już pojedynczy udar.

Pozostałe przyczyny wystąpienia otępienia starczego to:

• choroba Picka,
• choroba Huntingtona,
• choroba Creuzfeldta-Jakoba,
• neuroborelioza,
• nadczynność tarczycy,
• niedobór witaminy B12,
• zakażenie wirusem HIV,
• AIDS,
• długotrwałe nadużywanie alkoholu.

Zespół otępienny objawia się przede wszystkim upośledzeniem funkcji poznawczych, dotycząc w szczególności pamięci. Zaburzenia mogą mieć charakter uogólniony albo wybiórczy. U chorego:

• dochodzi do utraty zdolności przyswajania nowych informacji,
• występują zaburzenia mowy – afazja,
• występuje upośledzenie wykonywania złożonych czynności – apraksja,
• stwierdza się upośledzenie rozpoznawania złożonych przedmiotów znajdujących się w jego bliskim otoczeniu – agnozja.

W wyniku otępienia pojawiają się zauważalne zmiany w osobowości. Chory staje się bardziej drażliwy i nerwowy, traci dawne zainteresowania, zmienia codzienne nawyki. Otępienie umiarkowane i ciężkie może dawać objawy psychotyczne jak omamy słuchowe i wzrokowe, a chory traci zdolność do rozpoznawania bliskich mu osób. Symptomom mogą towarzyszyć zaburzenia zachowania, m.in. odwrócenie rytmu dobowego, błądzenie, krzyk, a nawet agresja. Otępienie głębokie doprowadza do sytuacji, w której chory musi korzystać z pomocy nawet przy podstawowych czynnościach samoobsługowych.

Otępienie jest na tyle charakterystyczne, że jego rozpoznanie nie stanowi większego problemu. Trudniejszym zadaniem jest ustalenie przyczyny jego wystąpienia. W pierwszej kolejności lekarz pozyskuje informacje na temat czasu trwania zaburzeń, przebiegu otępienia i na temat współwystępujących objawów. Kolejnym krokiem jest przeprowadzenie badań klinicznych, celem oceny występowania zaburzeń pamięci, których przyczyny mogą być odwracalne.

W dalszej kolejności wykonywane są testy przesiewowe (MMSE, test rysowania zegara), co ma na celu dokonanie oceny upośledzenia funkcji poznawczych. Kolejny etap diagnostyki to ocena upośledzenia funkcjonowania w życiu codziennym. Do tego momentu, rozpoznanie przeprowadza lekarz rodzinny.

Dalsza diagnostyka otępienia wymaga przeprowadzenia badań psychiatrycznych i neurologicznych, celem wykluczenia depresji i psychozy endogennej. Zlecana jest ocena neuropsychologiczna występujących zaburzeń, w postaci badania neuroobrazowego i izotopowego – NMR, CT, PET i SPECT.

Konieczne jest też wykonanie badania przedmiotowego i podmiotowego – jeżeli pojawi się takie wskazanie, badań obrazowych i laboratoryjnych, których celem jest wykrycie przyczyn somatycznych otępiania (potencjalnie odwracalnych), mogących wpływać na funkcjonowanie pacjenta.

Zakres badań przy diagnostyce otępienia jest częstokroć dobierana indywidualnie do pacjenta, w zależności od nasilenia objawów chorobowych. Wykonywane są badania podstawowe oraz rozszerzone, do których zaliczana jest:

• morfologia krwi z rozmazem,
• elektrolity – sód, potas, chlor, magnez, wapń,
• mocznik we krwi i kreatynina,
• witamina B12 i kwas foliowy,
• lipidogram – cholesterol całkowity, cholesterol LDL i HDL, trójglicerydy,
• glukoza na czczo,
• hormony tarczycy – TSH, t3, t4 oraz ft3 i ft4,
• profil wątrobowy – ALAT, AspAT, ALP, GGTP, bilirubina, LDH.

Otępienie nie jest możliwe do całkowitego wyleczenia, ale terapia farmakologiczna może znacząco poprawić jakość życia chorego oraz osób sprawujących nad nim opiekę. W leczeniu otępienia stosuje się: inhibitory cholinoesterazy hamujące rozkład acetylocholiny w mózgu. Uzupełniająco podawane są preparaty z ekstraktem z miłorzębu japońskiego (Ginkgo biloba), które wspomagając funkcje mózgu, witaminę E odznaczającą się silnym działaniem antyoksydacyjnym, a także selegilinę. To lek powodujący rozpad dopaminy w mózgu wykorzystywany w przeciwdepresyjnym leczeniu choroby Parkinsona.

Ważnym elementem leczenia otępienia jest terapia stymulująca pracę mózgu. W jej ramach wdrażane są ćwiczenia intelektualne. Zastosowanie znajdują skojarzone elementy terapii reminiscencyjnej, kognitywnej, zajęciowej, walidacyjnej i środowiskowej. Celem takiego działania jest:

• stymulacja wspomnień,
• pobudzenie pamięci i orientacji w otaczającym świecie,
• redukcja niepokoju i lęku,
• pobudzenie tożsamości osoby chorej,
• przywrócenie właściwych zachowań społecznych,
• utrwalenie posiadanych umiejętności i przywrócenie umiejętności utraconych,
• stworzenie środowiska, w którym chory będzie czuł się bezpiecznie i komfortowo.

W przypadku, gdy otępienie ma charakter odwracalny (np. zostało wywołane niedoborem witaminy B12 lub niedotlenieniem), wdrażane jest leczenie przyczynowe. Jeżeli jednak choroba zostanie rozpoznana zbyt późno, ubytki pamięci i inne zaburzenia mogą mieć charakter trwały.