Te „wieczne chemikalia” są wszędzie, a szkodzą! Wpływają na tarczycę, odporność i rozwój raka. Gdzie występują związki perfluorowane (PFAS)?

„Wieczne chemikalia” są dosłownie wszędzie. „Forever chemicals”, bo tak brzmi ich nazwa po angielsku, mają też fachową nazwę – persistent organic pollutants (POPs), czyli trwałe zanieczyszczenia organiczne (TZO).

Grupę tych związków, które znajdują się m.in. w sztucznych tworzywach i dodatkach, wyróżnia tak długi czas naturalnego rozpadu, że można uznać, że praktycznie do niego nie dochodzi. Z tego powodu związki te kumulują się zarówno w środowisku, jak i organizmie ludzkim, przyczyniając się do rozwoju zaburzeń i poważnych chorób.

Czytaj też: Opakowania do żywności nie są bezpieczne. Tysiące związków wędrują do organizmu

W grupie trwałych zanieczyszczeń organicznych, która zawiera ponad 9 tys. różnych substancji, na celowniku są szczególnie związki perfluorowane, a dokładniej – związki perfluoroalkilowe i polifluoroalkilowe (per- and polyfluoroalkyl substances, PFAS).

Do najlepiej poznanych związków z tej grupy należą zwłaszcza:

• kwas perfluorooktanowy (PFOA) – związek i jego pochodne zakazany od 2020 roku,
• kwas perfluorooktanosulfonowy (PFOS) – związek i jego pochodne przeznaczony do eliminacji począwszy od 2009 roku, dla którego ustala się coraz ściślejsze normy.

Związki perfluorowane zawierają wiązania węgiel-fluor, które należą do najsilniejszych w chemii organicznej. W przemyśle stosowane są od czasu wynalezienia w latach 40. ub. wieku ze względu na swoje unikatowe właściwości, polegające na odpychaniu zarówno cząsteczek wody, jak i tłuszczu. Produkty z takim dodatkiem lub powłoką są więc odporne na wiele czynników, w tym również na wysoką temperaturę i zużycie.

Według informacji z 22 sierpnia 2022 r. Europejska Agencja Chemikaliów (ECHA), która na zlecenie KE oceniła zagrożenia dla środowiska związane ze stosowaniem PFAS, proponuje umieścić je na liście ograniczeń wraz 12 tys. innych substancji niebezpiecznych dla zdrowia i środowiska. Po raz pierwszy mają znaleźć się tam całe grupy zamiast pojedynczych związków.

Również w sierpniu 2022 r. naukowcy ogłosili, że znaleźli wreszcie metodę niszczenia tych „wiecznych” związków, choć proces wciąż jest dość wymagający. Wcześniej ich rozłożenie było możliwe jedynie w temperaturze sięgającej ponad 980 stopni Celsjusza. Nowa metoda wymaga użycia ługu, sulfotlenku dimetylu i temperatury, która wynosi jedynie 120 stopni.

Związki perfluorowane są wykrywane wszędzie, w tym w wodzie pitnej, glebie i zanieczyszczaniach powietrza, m.in. pyłach. Wraz z napojami i żywnością trafiają do organizmu, gdzie gromadzą się m.in. w wątrobie.

Powszechnie używane produkty, w których występują PFOS, to m.in.:

• opakowania żywności,
• kosmetyki, zwłaszcza wodoodporne i trwałe (w tym również te naturalne),
• ubrania nieprzemakalne i odporne na zabrudzenie,
• powłoki nieprzywierające, również ceramiczne.
• powłoki zabezpieczające na wykładzinach i meblach,
• produkty czyszczące,
• kosmetyki pielęgnacyjne, np. szampony, nić dentystyczna,
• lakiery do paznokci,
• elektronika, np. smartfony,
• farby i lakiery.

Źródłem tych zanieczyszczeń jest także przemysł oraz środki przeciwpożarowe, które stanowią poważne zagrożenie dla środowiska.

Chociaż nie da się uniknąć ekspozycji organizmu na PFAS, można znacznie ją ograniczyć, otaczając się przedmiotami wykonanymi z naturalnych surowców, a także dbając o dietę złożoną z naturalnych produktów i dań przygotowanych zdrowo od podstaw.

Według europejskiego raportu z maja 2021 r., przygotowanego przez osiem organizacji non-profit, istotnym źródłem związków perfluorowanych są jednorazowe talerze i sztućce, również te „ekologiczne”, a także papierowe torebki i pudełka do żywności stosowane w sieciach fast food i restauracjach, choć również w przemyśle piekarniczym i cukierniczym. Wykazano też, że w 99 proc. przypadków obecności tych związków i ich rodzajów nie da się zidentyfikować. Oraz że w niektórych opakowaniach są skutkiem zanieczyszczenia, a nie celowego użycia.

Do głównych źródeł pokarmowych, z których pochodzą związki perfluorowane, należą:

• dania fast food,
• produkty wysokoprzetworzone,
• ryby i owoce morza,
• mięso i jego przetwory,
• jaja,
• owoce i warzywa.

Wysoka zawartość zanieczyszczeń jest związana ze złożoną obróbką przemysłową, jest też typowa dla produktów odzwierzęcych. Ponieważ zwierzęta żywią się skażonymi roślinami, kumulacja szkodliwych związków w ich organizmach jest największa.

W organizmie ludzkim PFAS związane są z wieloma powikłaniami zdrowotnymi. Związki perfluorowane są transportowane w organizmie wraz z krwią, gdzie wiążą się z białkami osocza, takimi jak albuminy i lipoproteiny. Czas ich połowicznego biologicznego rozpadu wynosi od kilku dni do lat. Większość nie ulega jednak metabolizmowi jest wydalana z moczem, a przede wszystkim wraz z żółcią w kale. Część jednak ulega ponownemu wchłonięciu i gromadzi się w narządach takich jak płuca, wątroba oraz kości. W organizmie ciężarnej PFAS są przekazywane płodowi poprzez łożysko, a po urodzeniu trafiają do organizmu dziecka wraz z mlekiem matki.

Najczęściej wykrywanym w organizmie związkiem perfluorowanym jest kwas PFOS. Według danych EFSA z 2020 roku jego średnie stężenie we krwi dorosłego mieszkańca Europy wynosi 7,7 ng/mL oraz 3,2 ng/mL u dzieci. Dla porównania w Chinach wartości te sięgają nawet 10,4 mg/mL.

Obecność PFOS w osoczu krwi powiązano z szeregiem problemów zdrowotnych, do których należą:

• zaburzenia gospodarki hormonalnej, w tym hormonami tarczycy,
• opóźniona odpowiedź immunologiczna, m.in. zmniejszają odporność wytworzoną po szczepieniach u dzieci,
• nieprawidłowe przemiany związków tłuszczowych i lipidogram,
• zaburzenia pracy wątroby,
• przybieranie na wadze i rozwój otyłości,
• nieprawidłowe funkcjonowanie układu rozrodczego,
• upośledzenie wzrostu płodu i niska masa urodzeniowa,
• zmiany w funkcjonowania naczyń krwionośnych, również w procesie wzrostu płodu,
• częstszy rozwój niektórych nowotworów, m.in. nerki, jądra, trzustki i wątroby.

Dowodów na szkodliwość perfluorowanych związków przybywa, a wraz z wiedzą pojawiają się kolejne ograniczenia w ich stosowaniu. W Polsce w bieżącym roku wdrażana jest m.in. nowa dyrektywa europejska ws. wody przeznaczonej do spożycia, która wprowadza zmiany w ustawie Prawo wodne datowanej na 20 lipca 2017 r.

Na wykazie substancji i związków mogących występować w wodzie kranowej, których wpływ na zdrowie ludzkie budzi obawy społeczne lub naukowe, znalazły się związki perfluorowane, w odniesieniu do których wprowadzono środowiskowe normy jakości. Stężenie we florze i faunie perfluorooktanosulfonian (PFOS) to maks. 0,4 mcg/l, a kwasu perfluorooktanowego (PFOA) – 4 mcg/l. Od 2017 r. na liście tej jest obecny także perfluoroheksanowy kwas sulfonowy i jego sole (PFHxS). Obecnie proponuje się, by normy dla pojedynczych związków wynosiły 0,1 mcg/l, a w sumie 0,5 mcg/l dla całej grupy PFAS łącznie.