Przewlekły ból u co 3. pacjenta to skutek zmian w układzie ruchu. Zwyrodnienie stawów jest najczęstszą z tych chorób. Ma określone objawy

Zwyrodnienie stawów, nazywane również chorobą zwyrodnieniową stawów, osteoartrozą lub artrozą, to postępująca i nieodwracalna choroba, która jest wynikiem zmian biologicznych i mechanicznych zachodzących w obrębie stawów. Jest jedną z najczęstszych przyczyn przewlekłego bólu.

Choroba zwyrodnieniowa może dotyczyć każdego stawu, jednak obszary, których dotyczy najczęściej, to:

• stawy kolanowe,
• stawy biodrowe,
• kręgosłup i stawy międzykręgowe,
• stawy rąk,
• stawy skokowe.

Choroba zwyrodnieniowa stawów jest najczęściej diagnozowanym schorzeniem układu ruchu. Stanowi przyczynę obniżonej jakości życia nie tylko seniorów, ale również coraz młodszych osób. W niektórych przypadkach choroba zwyrodnieniowa stawów prowadzi do nieodwracalnego kalectwa.

Zwyrodnienie stawów swoje pierwsze objawy zaczyna manifestować między 40. a 60. rokiem życia. Zmiany mogą dotyczyć jednego, bądź kilku stawów. Objawy pojawiają się najpierw wyłącznie podczas ruchu, później są oczuwane także w trakcie spoczynku, a w zaawansowanej postaci choroby także w nocy.

Objawy zwyrodnienia stawów są następujące:

• silny ból stawów o charakterze mechanicznym, który pojawia się podczas ruchu,
• sztywność stawów, doskwierająca szczególnie w godzinach porannych i trwająca do 15 minut,
• ograniczenie ruchomości w stawie, które uwidaczniają się podczas próby pełnego wyprostowania stawu lub zgięcia,
• trzeszczenie w stawie, które pojawia się podczas ruchu,
• zniekształcenia w obrębie stawów, pojawiają się w zaawansowanym stadium rozwoju choroby. Są wynikiem zmian w jego budowie.

Do przyczyn rozwoju zwyrodnienia stawów przyczyniają się zaburzenia dotyczące ilości oraz jakości mazi stawowej, której funkcją jest smarowanie, amortyzacja ruchów i stabilizacja stawu.

Gdy w torebce stawowej mazi jest zbyt mało lub jej skład nie jest właściwy, dochodzi do zaburzeń odżywiania tkanki chrzęstnej, a także do jej ścierania. Tkanka chrzęstna pokrywa głowy kości w stawie i zapobiegać ich uszkodzeniem. Nasilone tarcie niszczy tę strukturę i w zaawansowanym stadium choroby dochodzi do uszkodzeń kości. Nie są już bowiem chronione i podczas ruchów ocierają się o siebie. Zmiany prowadzą do rozwoju stanu zapalnego i dolegliwości bólowych. Wraz z postępem schorzenia pojawiają się wyraźnie widoczne zniekształcenia i poszerzenie stawu, który ulega zesztywnieniu.

Przyczyny rozwoju zwyrodnień stawów można podzielić na pierwotne oraz wtórne. W przypadku zwyrodnień stawów o charakterze pierwotnym chory nie ma wpływu na rozwój choroby, ponieważ do jej wystąpienia dochodzi z powodu:

• obciążenia genetycznego,
• niewłaściwego ukrwienia stawów,
• nieprawidłowego składu chemicznego mazi stawowej,
• chorób o podłożu metabolicznym lub hormonalnym.

Zwyrodnienienia stawów o charakterze wtórnym najczęściej wynikają z:

• nadmiernej masy ciała, która obciąża stawy (zwłaszcza kolanowe),
• nadmiernego obciążenia stawów w wyniku wykonywanej pracy, a więc wykonywanie zawodów wymagające długotrwałego stania, częstego schylania, klękania, podnoszenia ciężkich przedmiotów czy pracy z urządzeniami, generującymi silne wibracje,
• osłabienia mięśni otaczających staw,
• nieprawidłowego wykonywania ćwiczeń fizycznych i kontuzji,
• wieloletniego uprawianie sportów obciążających układ ruchu, np. zawodowe podnoszenie ciężarów, piłka nożna, siatkówka, koszykówka,
• urazów mechanicznych w obrębie stawu,
• nieprawidłowości w budowie stawu,
• innych chorób, takich jak reumatoidalne zapalenie stawów (RZS) czy cukrzyca,
• zakażeń.

Czynnikiem ryzyka zachorowania jest ponadto płeć. Kobiety są narażone na wystąpienie ciężkiej postaci choroby w większym stopniu niż mężczyźni.

Zwyrodnienie stawów kolanowych, nazywane gonartrozą, mogą być konsekwencją starzenia się organizmu (dotyczy to około 40 proc. chorych) lub mieć charakter wtórny. Najczęściej do rozwoju choroby przyczynia się nadmierna masa ciała.

Ponadto staw kolanowy jest szczególnie narażony na występowanie kontuzji. Ma to związek z samą mechaniką stawu, jak i z jego skomplikowaną budową. Nieleczone urazy więzadeł lub łąkotki prowadzą do jego degradacji, co skutkuje powolnym rozwojem choroby zwyrodnieniowej. Zmiany mogą pojawić się też w następstwie chorób tarczycy, boreliozy, zakażenia chlamydiami i innymi bakteriami, bądź wirusami.

W początkowym stadium rozwoju choroba charakteryzuje się przebiegiem bezobjawowym. Chory nie odczuwa dolegliwości bólowych ani nie zauważa dysfunkcji stawu. Symptomy zwyrodnienia pojawiają się wraz z postępem patologicznych zmian.

Pierwsze niepokojące objawy gonartrozy to:

• utrudnione ruchy w stawie utrudniające zginanie kolana oraz prostowanie,
• niewielki obrzęk spowodowany wystąpieniem wysięku i zgrubieniem błony maziowej,
• zaczerwienienie skóry oraz podwyższona temperatura w obszarze występowania zaczerwienienia pojawiające się przede wszystkim po wysiłku fizycznym,
• trzaski w stawie towarzyszące wykonywaniu ruchów, które świadczą o ocieraniu się powierzchni stawowych,
• ból pojawiając się pod wpływem ucisku,
• zanik przyśrodkowej głowy mięśnia czworogłowego uda,
• przykurcz pojawiający się przy zgięciu,
• ograniczenie ruchomości stawu,
• poranna sztywność.

Pierwsze objawy zwyrodnienia kolana są na tyle nieznaczne, że często są niezauważane lub ignorowane. Proces chorobowy obejmuje w pierwszej kolejności chrząstkę stawową, doprowadzając do jej przedwczesnego zużycia. Chrząstka traci elastyczność, staje się podatna na uszkodzenia i przestaje spełniać swoją funkcję. Następstwem jest przyrost tkanki kostnej i w konsekwencji deformacja stawu. Pojawia się obrzęk i nadmierne unaczynienie błony maziowej. Torebka stawowa staje się pogrubiona i ulega bliznowaceniu.

Silne dolegliwości bólowe pojawiają się dopiero w zaawansowanej fazie schorzenia. Dolegliwości bólowe nasilają się przy obciążeniu stawu kolanowego, a wpływ na to ma:

• chodzenie,
• schylanie,
• długotrwałe stanie,
• wstawanie z pozycji siedzącej,
• chodzenie po schodach,
• noszenie ciężkich przedmiotów.

Dolegliwości bólowe zwykle zlokalizowane są w przedniej lub przyśrodkowej części stawu, mogą pojawiać się też w górno-przyśrodkowym obszarze podudzia. Wraz z postępem schorzenia pojawia się ból spoczynkowy, a obrys kolana ulega zmianie.

Rozpoznanie choroby następuje na podstawie interpretacji wyników badania obrazowego (RTG). W przypadku wystąpienia choroby zwyrodnieniowej stawu kolanowego na zdjęciu radiologicznym widoczne są osteofity, czyli zgrubienia kostne w obszarze krawędzi stawowych kości piszczelowej i udowej. Zdjęcie ujawnia też zwężenie powierzchni stawowych, zniekształcenie osi stawu oraz wolne ciała śródstawowe.

Zwyrodnienie stawu kolanowego podlega leczeniu zachowawczemu lub operacyjnemu, zależnie od stopnia zaawansowania choroby. Bez względu na przyczynę chory powinien unormować masę ciała. By złagodzić dolegliwości bólowe, zalecane są niesteroidowe leki przeciwzapalne, a także leki wspomagające regenerację chrząstki stawowej. W niektórych przypadkach stosowana jest wiskosuplementacja. Ta terapia przewiduje podawanie kwasu hialuronowego wprost do stawu, co prowadzi do poprawy składu płynu stawowego. Dodatkowo w celu poprawy ruchomości stawu i ograniczenia dolegliwości bólowych lekarz może zalecić rehabilitację.

Zwyrodnienie stawu biodrowego, czyli koksartroza, często doprowadza do nieodwracalnego zniszczenia zmienionego chorobowo obszaru, co może wymagać zastąpienia stawu protezą. Wśród najczęstszych przyczyn występowania dolegliwości, należy wymienić wady budowy stawu biodrowego, skutkujące wystąpieniem zbyt płytkiej panewki – zagłębienia miednicy. W trakcie ruchu fragment głowy kości udowej przemieszcza się poza panewkę, co prowadzi do uszkodzenia stawu. Choroba może też mieć charakter idiopatyczny, czyli bez możliwości ustalenia pierwotnej przyczyny jej występowania.

W przebiegu koksartrozy dochodzi do stopniowej i nieodwracalnej degradacji chrząstki stawowej i innych tkanek stawu biodrowego. Na skutek pogorszonej amortyzacji i zwiększonego tarcia międzykostnego, pojawiają się wyrośla kostne zmniejszające ruchomość stawu i przyspieszające proces jego niszczenia. Objawem zwyrodnienia stawu biodrowego jest ból w pachwinie i biodrze, który pojawia się w trakcie wstawania i chodzenia, a w niektórych przypadkach promieniuje do kolana. W miarę postępu choroby ból odczuwany jest także w trakcie leżenia i dochodzi do ograniczenia ruchomości zmienionego chorobowo stawu. W zaawansowanej fazie może pojawić się czynnościowe skrócenie kończyny.

Diagnoza stawiana jest na podstawie wywiadu lekarskiego i wyników badania obrazowego (RTG). Zdjęcie radiologiczne ujawnia zwężenie szpary stawu oraz obecność wyrośli kostnych, o ile doszło do ich rozwoju. Jeżeli zwyrodnienie stawu biodrowego zostanie rozpoznane we wczesnej fazie rozwoju, wprowadzane jest leczenie zachowawcze. Chory musi zredukować wagę oraz korzystać z zabiegów rehabilitacyjnych. Dolegliwości bólowe mogą złagodzić niesteroidowe leki przeciwzapalne.

Zaawansowana postać choroby wymaga leczenia operacyjnego. Lekarz może zadecydować o wstawieniu endoprotezy, częściowej lub całkowitej. Całkowity sztuczny staw wymaga usunięcia panewki i głowy kości udowej, częściowy – tylko głowy kości udowej.

Jeżeli zmiany zwyrodnieniowe nie są daleko posunięte i nie doszło do odwapnienia kości możliwe jest przeprowadzenie kapoplastyki. Zabieg polega na wymianie panewki w miednicy i założeniu na głowę kości udowej specjalnej osłony. Zaletą tej metody jest możliwość szybszego powrotu do aktywności, wyeliminowanie ryzyka zmiany długości kończyn dolnych i utraty stabilności ciała.

Zwyrodnienia stawów często dotykają obszaru kręgosłupa. Spondyloartroza, czyli zmiany zwyrodnieniowe stawów międzykręgowych, dotyczą przede wszystkim stawów między wyrostkami stawowymi oraz stawów zlokalizowanych na obszarze tylno-bocznym trzonów kręgów C4-C7.

Objawy zwyrodnienia stawów kręgosłupa są uzależnione od obszaru jego występowania. Zmienione chorobowo kręgi szyjne dają symptomy w postaci bólu karku, promieniującego do dołków nadobojczykowych, stawu barkowego oraz do okolicy pachy. Zmiany w odcinku piersiowym skutkują ograniczeniem ruchomości tego obszaru i upośledzeniem sprawności ruchowej w zakresie skłonu i skrętu ciała. Wzdłuż przestrzeni międzyżebrowych pojawiają się dolegliwości bólowe o charakterze uciskowym, które ulegają nasileniu podczas wykonywania skrętu, kasłania czy w trakcie wykonywania głębokiego wdechu. Zmiany zwyrodnieniowe w odcinku lędźwiowym powodują ból towarzyszący poruszaniu i objawy charakterystyczne dla nerwobólu nerwu kulszowego – ból rozpoczyna się w odcinku lędźwiowym, przebiega przez pośladek, aż do uda.

W przebiegu schorzenia często dochodzi do wystąpienia dyskopatii, czyli przemieszczenia dysku międzykręgowego. Skutkuje to wywołaniem ucisku na okoliczne zakończenia nerwowe. Zmiany zwyrodnieniowe są rozpoznawane na podstawie wywiadu lekarskiego, reakcji neurologicznych występujących w trakcie bezpośredniego badania pacjenta oraz na podstawie obrazu badania RTG.

Leczenie zwyrodnień stawów międzykręgowych polega na wprowadzeniu fizykoterapii, kinezyterapii (mającej na celu wzmocnienie mięśni grzbietu i brzucha) i terapii farmakologicznej lekami przeciwzapalnymi i przeciwbólowymi. Jeżeli doszło do wystąpienia dyskopatii konieczne jest odciążenie kręgosłupa. W niektórych przypadkach lekarz może zadecydować o wdrożeniu leczenia chirurgicznego, w ramach którego usuwany jest czynnik wywołujący ucisk na zakończenia nerwowe.

Zwyrodnienia stawów rąk jest chorobą charakterystyczną dla osób starszych[/b], choć coraz częściej pojawiają się też w młodszym wieku. Pierwsze objawy ujawniają się zwykle po 40. roku życia i częściej dotyczą kobiet niż mężczyzn.

Zmiany zwyrodnieniowe przybierają postać guzków występujących na paliczkach. Objawem schorzenia jest tępy, głęboki ból, który ulega nasileniu podczas używania dłoni i wraz ze zmianami pogody. U wielu chorych pojawia się też ból poranny i poranne zesztywnienie stawów. Wraz z dolegliwościami bólowymi mogą pojawiać się wysięki ze stawów i stany zapalne, prowadzące do deformacji palców. U chorych występuje znacznie ograniczenie sprawności manualnej.

Rozpoznanie następuje w sposób typowy dla chorób zwyrodnieniowych – na podstawie wywiadu lekarskiego i obrazu badania RTG. Podstawą leczenia jest rehabilitacja, dzięki której w pewnym stopniu przywrócona zostaje sprawność ruchowa. W leczeniu dolegliwości stosowana jest też:

• krioterapia miejscowa – kilkuminutowy zabieg polega na poddaniu rąk działaniu pary ciekłego azotu, osiągającej temperaturę do minus 150 stopni Celsjusza,
• terapia ultradźwiękami – wykonywany jest mikromasaż falami ultradźwiękowymi, oddziaływującymi na tkanki. W tym celu wykorzystywana jest głowica, generująca fale o odpowiedniej częstotliwości,
• magnetoterapia – chory wkłada dłonie w cewkę, generującą zmienne pole magnetyczne,
• kąpiel wirowa rąk – masaż wirowy wykonywany jest w specjalnej wanience,
• terapia manualna – odpowiednie techniki pozwalają na poprawienie ruchomości zmienionego chorobowo stawu.

Zwyrodnienia stawów skokowych zazwyczaj mają charakter wtórny i często stanowią następstwo przebytych wcześniej urazów i zmian w strukturach stawowych, będących ich konsekwencją. Schorzenie w postaci pierwotnej zwykle pojawia się u osób starszych, co pozwala przypuszczać, że wynika z procesu starzenia się organizmu. Zmiany mogą objąć zarówno górny, jak i dolny staw skokowy.

Do rozwoju zwyrodnienia górnego stawu skokowego może przyczynić się złamanie stawu skokowego typu Webera oraz zerwanie więzadeł zewnętrznych. W tym przypadku objawem zmian zwyrodnieniowych jest ból, któremu towarzyszy zmniejszenie zgięcia grzbietowego i podeszwowego stopy.

Dolegliwość podlega leczeniu zachowawczemu i chirurgicznemu. W ramach leczenia zachowawczego chory przyjmuje leki przeciwbólowe i przeciwzapalne. Wdrażana jest fizykoterapia i fizjoterapia. Lekarz może zalecić też noszenie wkładek ortopedycznych ograniczających wstrząsy towarzyszące chodzeniu. W niektórych przypadkach do stawu wprowadzany jest lek sterydowy. Pomocne mogą okazać się także ortezy.

Jeżeli leczenie zachowawcze nie przynosi pożądanego rezultatu, wdrażane jest leczenie operacyjne polegające na artroskopowym wygładzeniu chrząstki. W niektórych przypadkach konieczne jest wykonanie artrodezy, czyli usunięcie powierzchni stawowych i zablokowanie ruchomości stawu. Jeżeli więzadła stabilizujące staw są zachowane możliwe jest wykonanie endoprotezoplastyki, czyli zabiegu wstawienia sztucznego stawu.

Zwyrodnienie dolnego stawu skokowego może być następstwem złamania kości piętowej lub deformacji stopy, jak choćby płaskostopia. W tym przypadku, charakterystyczny jest ból zmienionego chorobowo stawu i ból w okolicy kości piętowej, nasilający się podczas ruchów odwracania i nawracania. Zachowawcze leczenie dolegliwości przebiega tak samo, jak w przypadku schorzenia stawu górnego. Operacja ma z kolei na celu trwałe usztywnienie powierzchni stawowych.