Nerwica natręctw – skąd się bierze i jak ją leczyć? Czym objawia się zaburzenie obsesyjno-kompulsywne?

Nerwica natręctw to krótki termin, wygodny w potocznym użyciu. Nie jest on jednak już stosowany we współczesnej medycynie. Poprawny termin to zaburzenie obsesyjno-kompulsywne. Często można spotkać się ze skrótem OCD, od angielskiego obsessive-compulsive disorder. Zaburzenie to w stosowanej obecnie klasyfikacji ICD-10 należy do kategorii „Zaburzenia nerwicowe, związane ze stresem i pod postacią somatyczną”.

Zobacz też: Skubanie to groźny nawyk. Pomocna jest prosta technika – radzi psycholog

Nerwica natręctw może przejawiać się na trzy główne sposoby. W klasyfikacji ICD-10 są one wyróżnione jako postaci zaburzenia obsesyjno-kompulsywnego.

• Zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne z przewagą myśli i ruminacji natrętnych. W tym wariancie nerwicy natręctw pojawiają się przede wszystkim uporczywe myśli, nad którymi chory nie jest w stanie zapanować. Nazywa się je obsesjami. Ruminacje to natomiast stałe wrażenie niewykonania jakiejś czynności lub wykonania jej w niedostatecznie dobry sposób. Chory stale wątpi w swoje osiągnięcia, a nawet w to, czy wystarczająco dobrze wypełnia swoje najbardziej podstawowe obowiązki.

• Zaburzenie obsesyjno-kompulsywne z przewagą czynności natrętnych. To najbardziej znana forma OCD. Charakteryzuje się ona odczuwaniem niemożliwego do powstrzymania przymusu wykonywania określonych czynności, nazywanych kompulsjami. Nazywa się je także rytuałami, ponieważ same w sobie nie dają obiektywnej zmiany w rzeczywistości. Służą jedynie zaspokojeniu natrętnego impulsu, powstałego w umyśle chorego.

• Myśli i czynności natrętne, mieszane. Jak nazwa wskazuje, w tym rodzaju nerwicy natręctw nie można wskazać jednoznacznej przewagi myśli natrętnych nad czynnościami lub na odwrót.

Sprawdź: Dlaczego muzyka wpada nam w ucho? Kiedy niemożliwość pozbycia się chwytliwej melodii to powód do niepokoju? Neurologia wyjaśnia to zjawisko

Warto zauważyć, że poszczególne formy nerwicy natręctw nie są charakteryzowane przez przedmiot natrętnych myśli czy czynności. Mogą one bowiem mieć niemalże dowolną formę: od silnej potrzeby symetrii w otoczeniu (przedmioty na biurku, rozkład mebli w pokoju) aż po uporczywe wątpliwości co do swojej orientacji seksualnej. Najczęściej jednak treść tak obsesji, jak i kompulsji ma jakiś związek z brakami w zakresie poczucia bezpieczeństwa. Chory może czuć przymus ciągłego sprawdzania czynników gwarantujących zdrowie i fizyczne bezpieczeństwo, takich jak zamknięte drzwi do mieszkania, zakręcone kurki z gazem czy czyste ręce. Podobnie obsesje dotyczą najczęściej jakiegoś rodzaju zagrożenia. Nawet te o treści religijnej czy seksualnej w gruncie rzeczy wiążą się z obawą przed wystąpieniem sytuacji jawnie sprzecznej z systemem wartości wyznawanym przez chorego. Mogłoby to być tymczasem katastrofą nie mniejszą niż doświadczenie fizycznej krzywdy.

Chory na zaburzenie obsesyjno-kompulsywne jest świadomy irracjonalności swoich natręctw. Może podejmować próby przeciwstawienia się im, lecz towarzyszące im napięcie zwykle staje się nie do przezwyciężenia.

Natręctwa mogą poważnie dezorganizować, a nawet kompletnie paraliżować życie codzienne chorej osoby. Może ona nie być w stanie skoncentrować się na swojej pracy czy życiu codziennym i rodzinnym. W efekcie nerwicy natręctw często towarzyszy depresja, a także skłonności samobójcze.

W toku diagnozy zaburzenia obsesyjno-kompulsywnego konieczne jest odróżnienie go od innych zaburzeń psychicznych, które mogą dawać podobne objawy. Obsesje i kompulsje występują także w następujących zaburzeniach:

• Osobowość obsesyjno-kompulsywna (anankastyczna). Jest to zaburzenie osobowości cechujące się niepewnością, perfekcjonizmem i brakiem spontaniczności. Uważa się, że natręctwa w osobowości anankastycznej są mniej intensywne, mają jednak o wiele głębiej zakorzenione i trudniejsze do wyeliminowania przyczyny.
• Zachowania przypominające nerwicę natręctw mogą występować w epizodach depresyjnych. Nie diagnozuje się wówczas OCD.
• Zachowania obsesyjno-kompulsywne mogą towarzyszyć niektórym postaciom nerwic lękowych. Natręctwa są wówczas jednak następstwem lęku, a nie występują samoistnie.
• Osoby z zaburzeniami spektrum autyzmu cechują się skłonnością do uporczywego powtarzania pewnych zachowań. Powtarzalność ma w tym przypadku jednak inne powody niż przy OCD.
• Niektóre kompulsje bardzo przypominają tiki ruchowe. Dlatego należy upewnić się, że chory nie cierpi na zaburzenia takie jak zespół Tourette’a – gdzie powtarzalne ruchy występują na podłożu neurologicznym.

Prawidłowa diagnoza jest nieodzowna dla wyleczenia natręctw, ponieważ w każdym z tych przypadków wywołane są one innymi przyczynami. Niewłaściwa diagnoza i nieodpowiednie leczenie może wiązać się z dyskomfortem pacjenta, a nawet pogłębieniem jego objawów. Przykładowo, próba zwalczania powtarzalności zachowań u osoby z autyzmem nie da żadnego skutku poza dużym stresem dla pacjenta.

Dokładny mechanizm wykształcania się nerwicy natręctw nie jest znany. U osób cierpiących na OCD zaobserwowano nieprawidłowości w pracy mózgu. Polegają one na nadaktywności niektórych obszarów mózgu, między innymi płata czołowego, zakrętu obręczy i jąder podkorowych. Wiele wskazuje na to, że wady te mają podłoże genetyczne.

Inna hipoteza mówi, że nerwica natręctw, tak jak inne nerwice, jest nabyta w wyniku trudnych doświadczeń życiowych. Może powstać w wyniku długotrwałego, silnego napięcia związanego z poczuciem odpowiedzialności lub brakiem poczucia bezpieczeństwa. Niektórzy wskazują także, że może być symptomem głębiej zakorzenionych problemów. Natręctwa są wówczas efektem mechanizmu obronnego, w którym umysł wytwarza tego rodzaju symptomy, by odwrócić świadomą uwagę od trudnych do rozwiązania konfliktów wewnętrznych.

Skuteczna terapia nerwicy natręctw polega na połączeniu psychoterapii z farmakoterapią. Psychoterapia ma na celu przede wszystkim wsparcie pacjenta w walce z natrętnymi myślami. W tym celu stosuje się rozmaite ćwiczenia i psychotechniki, za pomocą których pacjent uczy się odwracania uwagi od natręctw oraz prawidłowych wzorców relacji z otoczeniem. Za najskuteczniejszą uważa się obecnie terapię poznawczo-behawioralną, która skupia się właśnie na usprawnieniu codziennego funkcjonowania pacjenta. Bez względu na zastosowany nurt terapii, kluczowe znaczenie ma regularność jej stosowania. Konieczne jest bowiem praktycznie zbudowanie od nowa wzorców zachowań w życiu codziennym pacjenta.

Farmakoterapia stosowana w leczeniu OCD ma na celu polepszenie samopoczucia pacjenta, który może być wyniszczony emocjonalnie natręctwami, a także załagodzenie objawów. Chory zyskuje wówczas motywację do sumiennej psychoterapii, a także łatwiej jest mu się na niej skoncentrować. Najczęściej stosuje się leki z grupy selektywnych inhibitorów zwrotnego wychwytu serotoniny (SSRI), takie jak fluoksetynę, escitalopram, sertralinę i inne. Dają one udokumentowane efekty, a ponadto są na ogół tanie i powszechnie dostępne.