Samobójstwo - przyczyny, czynniki ryzyka i formy pomocy. Jak pomóc osobie, która ma myśli samobójcze?

Według najświeższych danych Głównego Urzędu Statystycznego (GUS) w Polsce w 2016 r. odnotowano 9861 prób samobójczych, z czego ok. 55 proc. zakończyło się zgonem. Mężczyźni popełnili 4683 samobójstw, a kobiety - 767. Wśród podstawowych przyczyn targnięcia się na swoje życie w pierwszej kolejności wymienia się: chorobę psychiczną (28,7 proc.), przewlekłą chorobę i trwałe kalectwo (26,9 proc.), nieporozumienia rodzinne (12,4 proc.), zawód miłosny (11,9 proc.), śmierć bliskiej osoby (8,3 proc.) i inne. Największą grupę osób, które dopuszczają się aktu samobójstwa, stanowią mężczyźni między 50. a 69. rokiem życia.

Według przyjętej definicji samobójstwo jest celowym i dobrowolnym odebraniem sobie życia. Zjawisko to budzi wiele kontrowersji i pozostaje w obszarze zainteresowania specjalistów z wielu różnych dziedzin, w tym m.in. psychologii, socjologii, psychiatrii, teologii, kryminologii, a nawet filozofii.

Istnieje wiele różnych definicji samobójstwa – pierwszą z nich zaproponował socjolog - Emil Durkheim w 1976 r. Poprzez samobójstwo rozumiał śmierć, która nastąpiła w wyniku świadomego i celowego – pośredniego lub bezpośredniego – działania danej jednostki. W definicji tej najważniejsza była intencjonalność określonego czynu. Inni badacze przy definiowaniu zamachu samobójczego zwracali szczególną uwagę również na akt samouszkodzenia. Przykładowo Alan Weisman uznawał, że samobójstwo jest zdarzeniem losowym, w którym osoba dokonująca tego aktu, nie w pełni zdaje sobie sprawę z konsekwencji swojego działania, a jej głównym celem nie jest odebranie sobie życia. Definicja zaproponowana przez tego badacza spotkała się z bardzo dużą krytyką środowisk naukowych.

Sprawdź: Nie ma epidemii samobójstw wśród młodych – mówi suidycydolog

Samobójstwo, nazywane również zamachem samobójczym dzieli się na:

• Samobójstwo udane, którego efektem jest odebranie sobie życia.
• Samobójstwo usiłowane (niedokonane), w ramach których wymienia się próby samobójcze.

W literaturze przedmiotu wyróżnia się cztery podstawowe typy samobójstw, w tym:

• Samobójstwo egoistyczne, które jest następstwem braku interakcji danego człowieka z innymi ludźmi.
• Samobójstwo altruistyczne, które wynika ze zbyt dużego zintegrowania się z grupą społeczną i jej celami (np. samobójstwa członków organizacji ISIS)
• Samobójstwo anomiczne, które wynika z zakłócenia ładu społecznego, nadmiernej kontroli, dezintegracji.
• Samobójstwo fatalistyczne, które związane jest wyłącznie z sytuacją danej jednostki znajdującej się w położeniu tragicznym (np. więźniowie obozów koncentracyjnych w Oświęcimiu).

Możliwe przyczyny samobójstwa dobrze wykłada koncepcja tzw. L-A-D Syndromu, w której poszczególnym literom przypisywane jest określone znaczenie:

• „L" (ang. Lose) – utrata.

Według badań jedną z częstych przyczyn odebrania sobie życia jest utrata zdrowia (choroba nowotworowa), śmierć bliskiej osoby, znaczne pogorszenie warunków życiowych (utrata pracy).

• „A” (ang. Agresion) – agresja.

Akt samobójczy najczęściej poprzedza agresja skierowana zarówno wobec siebie, jak i otoczenia.

• „D” (ang. Depression) – depresja.

Stanom depresyjnym towarzyszy lęk, smutek, apatia i poczucie beznadziei. Osoby dotknięte depresją często miewają myśli samobójcze.

Wśród grup osób szczególnie zagrożonych samobójstwem można wymienić:

• Osoby młode, które borykają się z problemami z rodzicami, z partnerem życiowym, nauką i pracą zawodową.
• Osoby w podeszłym wieku, osamotnione, które unikają kontaktu z otoczeniem.
• Osoby chore psychicznie.
• Osoby zmagające się z przewlekłymi chorobami somatycznymi.
• Osoby zmagające się z długotrwałymi problemami w związku (kryzysy małżeńskie).
• Osoby, które znajdują się w trudnej sytuacji finansowej.
• Osoby uzależnione od alkoholu lub substancji psychoaktywnych.
• Osoby z syndromem DDA i DDD.
• Osoby będące ofiarami gwałtu lub innej formy przemocy (zarówno fizycznej, jak i psychicznej).
• Osoby, które mają już za sobą nieudaną próbę samobójczą.

Główną rolę w podejmowaniu prób odebrania sobie życia odgrywają czynniki psychologiczne, w tym zwłaszcza: depresja, uzależnienia (od alkoholu i narkotyków), schizofrenia i nadmierna impulsywność.

Samobójstwo a depresja
Myśli samobójcze stosunkowo często towarzyszą depresji. Wynika to przede wszystkim z tego, że w różnego typu stanach depresyjnych pojawia się silny pesymizm, negatywna ocena rzeczywistości, a także znacznie zaniżona samoocena. Niektóre z objawów depresji znacznie mocno powiązane są z myślami autodestrukcyjnymi, wśród tych symptomów można wymienić m.in.:

• Odczuwanie silnego lęku.
• Mocno zakorzenione przekonanie o beznadziejności swojej sytuacji, które wynika m.in. z poczucia braku wsparcia przez osoby z najbliższego otoczenia.
• Silne poczucie winy, które może wynikać np. z popełnionego przestępstwa.
• Zaburzenia somatyczne w tym odczuwanie mocnego bólu.
• Zaburzenia snu, którym często towarzyszy lęk i obsesyjne (kompulsywne) myśli.

Samobójstwo a alkoholizm
Stosunkowo wysokim ryzykiem zachowań suicydalnych jest choroba alkoholowa. Według badań statystycznych częstotliwość samobójstw jest niemal kilkukrotnie wyższa u osób uzależnionych od alkoholu niż przeciętna populacji. Przy czym w takiej sytuacji bardzo trudno jest wskazać na bezpośrednią przyczynę aktu samobójczego. Nie bez znaczenia przy tym jest to, że zamachu na swoje życie pod wpływem alkoholu najczęściej dokonują kobiety pomiędzy 31. a 50. rokiem życia, dla których napoje wysokoprocentowe są sposobem ucieczki od rzeczywistości. Podwyższone ryzyko samobójstwa występuje u osób uzależnionych od osób uzależnionych od alkoholu, które:

• Wcześnie zaczęły pić alkohol.
• Pozostają w nałogu długi czas.
• Niezbyt dobrze radzą sobie z pracą.
• Mają złą sytuację rodzinną.
• Zmagają się z objawami somatycznymi.
• Mają za sobą nieudaną próbę samobójczą.

Według danych ok. 5-10 proc. osób uzależnionych od alkoholu popełnia samobójstwo.

Do odebrania sobie życia mogą prowadzić nie tylko czynniki psychologiczne - depresja, alkoholizm, schizofrenia, ale także czynniki społeczne, które związane są z funkcjonowaniem wadliwego społeczeństwa. Socjologicznym wymiarem samobójstwa zajmował się wspomniany już Erick Durkheim, który zaproponował pojęcie: „społeczeństwa suicydogennego". Cechą takiego społeczeństwa jest dążenie do autodestrukcji. Zdaniem tego badacza jednostka znajduje się pod nieustanną presją, a najważniejsze stają się dla niej takie elementy jak status materialny i społeczny.

Do czynników społecznych zwiększających ryzyko popełnienia samobójstwa można zaliczyć:

• Płeć.

Według badań statystycznych znacznie więcej mężczyzn niż kobiet odbiera sobie życie. Jednakże więcej prób samobójczych dokonują kobiety.

• Wiek

Statystyki pokazują, że najwięcej samobójstw popełniają ludzie młodzi pomiędzy 15. a 35. rokiem życia oraz ludzie w podeszłym wieku (powyżej 75. lat).

• Stan cywilny

Najwyższe wskaźniki samobójstwa występują u osób rozwiedzionych, wdowców i osób samotnych.

• Zawód

Według danych najwięcej samobójstw popełniają: lekarze, chemicy i farmaceuci, co może być związane z łatwym dostępem do leków. Co więcej, wbrew pozorom osoby mające status osoby bezrobotnej nie popełniają częściej samobójstw. Z tego typu aktami powiązana jest jedynie utrata pracy i związana z tym destabilizacja.

Wówczas, gdy dana jednostka podejmuje decyzję o odebraniu sobie życia, w jej umyśle wyzwala się szereg różnych reakcji i procesów. Brunon Hołyst, określany mianem pioniera w suicydologii w Polsce, wyróżnia cztery następujące po sobie etapy zachowań, które bezpośrednio poprzedzają akt samobójczy. Mowa tutaj o:

• Samobójstwie wyrażonym, które charakteryzuje się poczuciem, że odebranie sobie życia jest wyjściem z danej sytuacji (np. rozwiązaniem problemów). Warto przy tym podkreślić, że myśli samobójcze mogą pojawić się u wielu osób, w różnych sytuacjach, ale większość z nich bardzo szybko je odrzuca.
• Samobójstwie upragnionym, które charakteryzuje się występowaniem uporczywych i natrętnych myśli. Na tym etapie wiele osób szuka pomocy u bliskich i znajduje inne możliwości wyjścia z problemów.
• Samobójstwie usiłowanym, które charakteryzuje się szeregiem różnych zachowań prowadzących do aktu odebrania sobie życia.
• Samobójstwie dokonanym, które kończy się odebraniem sobie życia.

W psychologicznym ujęciu samobójstwa również nie traktuje się jako aktu autonomicznego. Zazwyczaj akt ten poprzedzają myśli samobójcze, które jednak nie wiążą się z planowaniem konkretnego działania, mającego doprowadzić do odebrania sobie życia. Mogą one przyjmować różną formę, w tym np. czarnych myśli. Na dalszym etapie mogą pojawić się tendencje samobójcze, które zwykle są konsekwencją nasilenia się różnych problemów, prowadzących do kroku ostatecznego. W ramach tych tendencji często podejmuje się już konkretne działania, takie jak np. wybór miejsca, żegnanie się z bliskimi czy pisanie listu pożegnalnego. Ostatnim etapem samobójstwa jest akt samobójczy, który jest celowym i intencjonalnym działaniem prowadzącym do odebrania sobie życia.

Polscy badacze (K. Spett, Z. Ryn i A. Jakubik) wyróżnili kilka cech typowych dla osób, które podejmują próby samobójcze. Wśród nich wskazali na:

• Płeć męską.
• Wiek powyżej 50. lat.
• Wcześniejsze próby samobójcze.
• Nadużywanie alkoholu, narkotyków i innych substancji psychoaktywnych.
• Ujemny bilans życiowy (problemy w związku, problemy finansowe).
• Brak partnera życiowego.
• Niski poziom socjalizacji.
• Organizacja poprzednich prób samobójczych – pozostawienie listu, testamentu, uporządkowanie rzeczy osobistych.

Większość osób z zamiarem targnięcia się na swoje życie odpowiednio wcześniej sygnalizuje swoje problemy. Przy czym niekiedy są to sygnały na tyle subtelne i niezauważalne, że bardzo łatwo je zbagatelizować. Duże znaczenie w zapobieganiu samobójstwom ma najbliższe otoczenie - rodzina i przyjaciele. Nie można jednak nie doceniać również roli szkoły - nauczycieli i innych pracowników (w przypadku dzieci i młodzieży), współpracowników czy nawet lekarzy.

Ważnym dokumentem w kontekście zapobiegania samobójstwom jest dokument WHO i Polskiego Towarzystwa Suicydologicznego pt. “Zapobieganie samobójstwom”

W Polsce obowiązuje program zapobiegania samobójstwom, w którym podkreśla się wieloczynnikowość procesu prowadzącego do tego ostatecznego kroku. Wśród działań prewencyjnym na szczeblu ogólnopolskim należy wymienić:

• Poprawę jakości świadczonych usług zdrowotnych i zachęcenie pacjentów do wykonywania regularnych badań profilaktycznych, dzięki którym można zapobiec rozwojowi wielu chorób. Badania statystyczne pokazują, że spora część aktów samobójczych związana jest z wykryciem chorób nowotworowych lub nieuleczalnych chorób przewlekłych, które nieuchronnie prowadzą do śmierci.
• Upowszechnienie dostępu do opieki psychologicznej i psychiatrycznej. Jest to istotny punkt, ponieważ chorobom psychicznym często towarzyszą myśli samobójcze, a pacjenci często nie wiedzą gdzie, mogą szukać pomocy. Ważnym elementem jest również zwiększanie świadomości społeczeństwa na temat chorób psychicznych - wiele osób nie decyduje się na poszukiwanie pomocy ze względu na strach przed stygmatyzacją.
• Poprawę warunków bytowych i tworzenie programów socjalnych, których celem jest zminimalizowanie wskaźnika ubóstwa, a tym samym samobójstw z powodów ekonomicznych.
• Poprawę warunków pracy, które obejmuje m.in. wykorzystywanie pracowników, mobbing, bezpodstawne zwolnienia, etc.
• Ograniczenie dostępu do tzw. środków samobójczych - broni palnej, alkoholu i substancji psychoaktywnych.

Osoby, którym towarzyszą myśli samobójcze, mogą szukać pomocy, dzwoniąc na telefon zaufania:

• 116 123 – osoby dorosłe. Można dzwonić codziennie w godzinach 14.00-22.00
• 116 111 – dzieci i młodzież. Można dzwonić codziennie 12.00-2.00

Inne ważne telefony to: 800 70 2222 – Centrum Wsparcia. Można dzwonić codziennie od poniedziałku do niedzieli przez 24h/dobę. 800 108 108 – bezpłatny telefon wsparcia dla osób po stracie bliskich. Można dzwonić poniedziałku do piątku od 14.00-20.00.

Nieocenionym wsparciem dla osoby, która chce popełnić samobójstwo, są najbliżsi - rodzina, przyjaciele, znajomi, współpracownicy. Niekiedy z pozoru nic nieznaczący gest i dobre słowo, mogą odwieść daną jednostkę od zamiaru odebrania sobie życia. Wiele osób błędnie uważa, że osoba, która chce się zabić nigdy nie sygnalizuje swojego zamiaru. Jest to bardzo szkodliwy i niebezpieczny mit, który może doprowadzić do zbagatelizowania problemów danej osoby. Szczególny niepokój powinny wzbudzić takie zdania jak: „Nie chce mi się żyć”, „Mam wszystkiego dość”, „Będzie Ci przykro jak umrę”, „Nie dam już dłużej rady”, „Nie ma wyjścia z tej sytuacji”, „Byłoby Ci łatwiej beze mnie”, „Jestem dla Ciebie ciężarem”. Wśród innych znaków ostrzegawczych można wymienić:

• Mówienie o samobójstwie (najczęściej nie w sposób bezpośredni).
• Nadmierne zainteresowanie śmiercią.
• Brak nadziei na poprawę swojej sytuacji.
• Uporządkowanie swoich spraw np. napisanie listu pożegnalnego, sporządzenie testamentu.

Wiele osób zadaje sobie pytanie, jak może zapobiec samobójstwu osoby bliskiej. Najprostszym elementem jest szczera rozmowa, w której niezwykle ważne jest okazanie troski, empatii i zrozumienia. Nie należy oceniać danej osoby, krytykować jej czy też negować jej uczuć i problemów. Niekiedy warto zapytać bezpośrednio o ewentualny zamiar popełnienia samobójstwa. Przy czym niezwykle ważne jest stworzenie odpowiedniej atmosfery rozmowy i unikanie moralizowania czy też odwoływania się do różnych autorytetów. Oprócz tego warto, by osoba, której towarzyszą myśli samobójcze, otrzymała profesjonalną pomoc - psychologa, psychoterapeuty lub psychiatry. Niemniej jednak należy zaprowadzić daną osobę na wizytę, a jeśli stan psychiczny danej jednostki jest bardzo zły - nie należy zostawiać jej samej. Warto także usunąć z jej domu potencjalnie niebezpieczne elementy - broń, żyletki, leki, a także alkohol.

Źródła:

1. Makara-Studzińska M., Wybrane zagadnienia z problematyki suicydologii. “Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska” 2007;17: 219-230.
2. Szymczak M., Tworek M., Kędzierski R., Samobójstwo - przyczyny natury społecznej i aspekt psychologiczny. wpsnz.uz.zgora.pl/pliki/prace_studentow/prace/samobojstwa2.pdf
3. Dokument WHO i PTS “Zapobieganie samobójstwom”:

Myśli samobójcze mogą wpływać bardzo negatywnie na daną jednostkę: