Gwiazdnica pospolita na problemy skórne i nie tylko. Poznaj jej właściwości lecznicze, zastosowanie oraz przepis na napar, macerat i nalewkę

Gwiazdnica pospolita (Stellaria media) to niepozorna, jednoroczna lub dwuletnia roślina z rodziny goździkowatych, w polskiej medycynie ludowej zwana też jako mokrzyca (z powodu stale wilgotnych łodyg) lub kurzyślad (nie należy jej mylić z rośliną, która botanicznie nazywa się kurzyśladem, czyli Lysimachia).

Gwiazdnica występuje niemal na całym świecie, a w Polsce jest uznawana za uporczywy chwast. To dlatego, że jest niezwykle rozpowszechniona, ekspansywna i plenna: pojedyncza roślina jest w stanie wydać nawet do kilkunastu tysięcy nasion. To jednak sprawia, że z obfitości jej cennego ziela można korzystać do woli.

Gwiazdnica osiąga niewielkie rozmiary, choć może dorastać nawet wysokości 40 cm. Jej gęsto skupione łodygi płożą się po ziemi, tworząc łany. Charakterystyczne są jej drobne, ostro zakończone listki o jajowatym kształcie, łodygi z pojedynczym rzędem włosków u szczytu oraz niepozorne kwiaty o pięciu podłużnych białych płatkach i żółtym środku.

Stellaria media kwitnie od maja do października lub nawet dłużej, a surowcem leczniczym jest ziele, najlepiej zebrane wraz z kwiatami. Listki i szczyty pędów można zrywać, dopóki nie zawiążą się nasiona.

Ponieważ roślina jest dostępna przez większość roku (a może nawet rosnąć pod śniegiem), najczęściej nie suszy się jej, tylko wykorzystuje w stanie świeżym.

Ziele gwiazdnicy pospolitej jest cenione w fitoterapii i coraz częściej stosowane oraz spożywane tak, jak kiedyś – jako warzywo liściowe dodawane na surowo do sałatek. Roślina jest także wartościową paszą dla drobiu, o czym świadczy jej anglojęzyczna nazwa – chickweed. Jak jednak wynika z badań naukowych, właściwości zdrowotne gwiazdnicy pozostają daleko niedocenione.

Ziele gwiazdnicy pospolitej jest bogate w witaminę C – zawiera nawet 200-300 mg kwasu askorbinowego w 100 g. Obecne są w niej też barwniki karotenowe, czyli prowitamina A (ok. 35 mg w 100 g), niacyna (ok. 0,5 mg w ww. porcji), a także wit. B1, B2, E. Roślina jest też skarbnicą związków mineralnych (m.in. potas, żelazo, magnez, cynk, mangan, miedź, chrom, selen, jod, krzem).

Szczególnie ważne są bioaktywne związki gwiazdnicy, z których wiele ma działanie antyoksydacyjne. Należy do nich zwłaszcza przeciwzapalny kwas gamma-linolenowy z rodziny omega-6 o cennym działaniu na skórę i stawy. To także flawonoidy (m.in. uszczelniająca naczynia krwionośne rutyna), oligosacharydy takie jak stellarioza (związki cukrowe wspomagające korzystną mikroflorę jelita), fitosterole (poprawiają metabolizm tłuszczów), pochodne antrachinonów, hydroksykumaryny, glikozydy triterpenowe, a przede wszystkim saponiny o budowie triterpenowej i sterydowej.

To właśnie saponiny należą do najważniejszych związków czynnych gwiazdnicy, z ich powodu ziele trzeba też spożywać zgodnie ze wskazaniami. Niektóre z zaleceń mówią nawet o tym, by roślinę stosować raczej zewnętrznie niż spożywać, jednak stanowiska w tej sprawie różnią się w zależności od kraju.

Współczesne odkrycia dowodzą jednak, że od niepamiętnych czasów stosowano gwiazdnicę zgodnie z jej działaniem – do leczenia chorób skóry, zwłaszcza wysypek i świądu, a także obrzęków, bólów stawowych, nerwowych i kostnych, infekcji oddechowych i chorób wewnętrznych. W tym ostatnim przypadku stosowano wyciągi alkoholowe z ziela, by wspomóc serce, wątrobę czy nerki. Gwiazdnicą hamowano również krwawienia, leczono ostrogi piętowe, zaparcia, objawy nadciśnienia, stany zapalne w obrębie oczu czy szkorbut. Stosowano ją na „oczyszczenie krwi” – dziś wiadomo, że roślina wspomaga narządy detoksykujące organizm.

Gwiazdnica może być w sposób skuteczny i bezpieczny stosowana na skórę, jednak jej cenne właściwości obejmują też działanie wewnętrzne. Do tego celu stosuje się napar z ziela, macerat albo nalewkę.

Udowodniono, że związki zawarte w gwiazdnicy mają skuteczne działanie przeciw otyłości, cukrzycy, miażdżycy oraz zakażeniom grzybiczym, bakteryjnym, wirusowym i pasożytniczym (np. w stosunku do pierwotniaków wywołujących leiszmaniozę).

Natomiast wśród bakterii, które pomaga zwalczać gwiazdnica, wymienia się Escherichia coli, Salmonella typhi, Klebsiella pneumoniae, Staphylococcus aureus, Pseudomonas aeruginosa czy Bacillus subtilis.

Gwiazdnica pomaga obniżać poziom glukozy i lipidów we krwi (w tym cholesterolu), a także jej ciśnienie. Wykazują właściwości antyoksydacyjne, przeciwzapalne, przeciwbólowe, uspokajające oraz anty proliferacyjne, hamujące rozprzestrzenianie się komórek nowotworowych.

Zastosowania przetworów z gwiazdnicy do picia obejmują problemy takie jak:

• suchy kaszel, chrypa, zapalenie oskrzeli – ze względu na obecność saponin działa wykrztuśnie, zwłaszcza w połączeniu z miodem,
• bóle reumatyczne,
• łuszczyca i egzema,
• stan przedmiażdżycowy i miażdżyca,
• przeciążenie wątroby,
• niedożywienie.

Szczególnie istotne działanie ma zawarty w gwiazdnicy kwas gamma-linolenowy, obecny też w oleju z wiesiołka czy ogórecznika, i stosowany w alergiach, atopiach i zapaleniach innych tkanek miękkich.

Udowodniono ponadto, że gwiazdnica pomaga regulować zaburzoną gospodarkę hormonalną, wspiera odporność, redukować złogi miażdżycowe oraz zmniejszać masę ciała, choć w tym ostatnim zastosowaniu badania prowadzono głównie na gryzoniach. Działanie to polega na hamowaniu wydzielania enzymów trawiennych i zmniejsza ilość energii pozyskiwanej z tłuszczów oraz węglowodanów.

Co niezmiernie istotne, świeży sok z gwiazdnicy wykazuje też istotne działanie hamujące aktywność groźnych wirusów. Wykazano je m.in. w stosunku do wirusa zapalenia wątroby typu B (HBV) czy opryszczki typu 2 (HSV-2), za co odpowiada białko o nazwie stellarmedin A (nie działa jednak na HSV-1). Związek ten w udowodniony sposób hamuje również rozprzestrzenianie się komórek raka jelita grubego i białaczki promielocytowej HL-60.

Aby przygotować napar z gwiazdnicy, wystarczy zalać 2 łyżki świeżego lub suchego ziela porcją 200 ml wody, odstawić pod przykryciem na 15 min, a następnie odcedzić i ostudzić.

Macerat z gwiazdnicy uzyskuje się poprzez rozdrobnienie ziela, zalanie letnią wodą i odstawienie na 6-8 godzin. Proporcje i dawkowanie są podobne, jak w przypadku naparu.

Napój z gwiazdnicy pije się 2-4 razy dziennie w ilości 100 ml, a w przypadku chorób i objawów oddechowych porcję 50-100 ml można przyjmować co 4 godziny, łącząc go z miodem albo sokiem z malin.

Aby przygotować nalewkę z gwiazdnicy, należy zalać 100 g suszonego ziela 1 litrem spirytusu 70 proc. vol. Składniki należy połączyć, a zamknięte szczelnie naczynie odstawić w ciemne, ciepłe miejsce na 2-3 tygodnie. Zawartością należy co jakiś czas potrząsać, a po upływie wyznaczonego czasu odcedzić i odcisnąć, a roztwór przefiltrować np. przez gazę. Nalewkę należy trzymać z daleka od światła, najlepiej w ciemnej butelce.

Nalewkę można też zrobić w prostszy sposób, napełniając słoik w 2/3 wysokości posiekanym świeżym zielem (suchym – do połowy), po czym zalać spirytusem i postępować jak wyżej.

Dawkowanie nalewki to 20-30 kropli 3 razy dziennie przez okres 3-6 miesięcy, z tygodniową przerwą co 3 tyg. (a więc raz w miesiącu). Najlepiej aplikować je cukier.

Najpopularniejszym zastosowaniem ziela i kwiatów gwiazdnicy jest leczenie skóry. To dlatego, że zmniejsza wysięki i łagodzi inne objawy zapalenia, takie jak swędzenie i zaczerwienienie. Co ważne, pobudza ziarninowanie w procesie gojenia ran (regeneracja tkanki łącznej) i powstawania nowych komórek naskórka.

Do wskazań zewnętrznych odn. stosowania gwiazdnicy należą między innymi:

• oparzenia termiczne i słoneczne,
• ugryzienia i użądlenia owadów,
• wysypki kontaktowe, alergiczne i atopowe,
• skaleczenia, drzazgi, zastrzał,
• trudno gojące się rany,
• czyraki i owrzodzenia,
• łuszczyca,
• trądzik pospolity i różowaty,
• zaskórniki i wągry,
• żylaki, w tym hemoroidy,
• odparzenia od pieluch.

Wodne wyciągi z gwiazdnicy i uzyskany z niej sok działa na skórę nawilżająco i uelastyczniająco, hamuje wydzielanie sebum, zmniejsza widoczność naczynek krwionośnych. Środki na skórę zwykle stosuje się kilka razy dziennie.

Wygodną postacią, w jakiej można stosować gwiazdnicę na skórę, jest maść z tego ziela. Choć w niektórych krajach dostępne są gotowe środki (również olej, który wystarczy rozcieńczyć tłuszczem kosmetycznym), w Polsce niestety nie są produkowane. Podstawkowy środek z ziela do smarowania skóry można jednak w łatwy sposób przygotować samodzielnie.

Przepis na maść z gwiazdnicy:

1. Zmiksuj 2 garście świeżo zebranego i posiekanego ziela gwiazdnicy z 1 i 1/4 szkl. oliwy extra virgin.
2. Umieść miks w kąpieli wodnej (nad garnkiem z delikatnie wrzącą wodą) i podgrzewaj ok. 15 min, od czasu do czasu mieszając.
3. Wystudź miksturę i odstaw pod przykryciem na 24-48 min.
4. Przecedź wyciąg przez podwójną warstwę tkaniny, np. chusty serowarskiej.
5. Połącz olej z 30 g roztopionego wosku pszczelego albo masła shea.
6. Przechowuj w zamkniętym naczyniu w lodówce do 6 miesięcy.

Spożywanie gwiazdnicy zarówno w stanie świeżym, jak i w postaci leczniczych przetworów, jest popularne w niektórych kulturach, m.in. w Japonii. Jednak współcześnie zaleca się stosowanie rośliny przede wszystkim zewnętrznie, by uniknąć ryzyka wystąpienia działań niepożądanych, związanych przede wszystkim z obecnością w niej saponin i azotanów.

Nakładane na skórę, środki z gwiazdnicy są na ogół bezpiecznie i dobrze tolerowane, choć osoby nadwrażliwe mogą reagować na nie łagodną wysypką (warto więc wykonać próbę uczuleniową na małym fragmencie ciała). Takie reakcje (w tym przypadku pseudoalergiczne) może wywoływać m.in. zawarty w zielu kwas PABA, który jest pochodną kwasu benzoesanowego.

Większe ryzyko reakcji alergicznej dotyczy osób uczulonych na rośliny z rodziny astrowatych. Rzadko są jednak poważne i mogą być łagodzone za pomocą doustnych środków antyhistaminowych i dostępnego bez recepty kremu z hydrokortyzonem o stężeniu 0,5 proc.

Spożycie nadmiaru związków aktywnych z gwiazdnicy może wywołać reakcje toksyczności, których objawy to m.in.:

• ból brzucha,
• nudności i wymioty,
• biegunka,
• szybki puls,
• zawroty głowy,
• osłabienie,
• sinica (niebieskie zabarwienie skóry, paznokci czy ust),
• w rzadkich przypadkach – paraliż mięśni, konwulsje, śpiączka, ale rzadko – zgon.

Zagrożenie przyjęciem nadmiaru ziela nie dotyczy raczej spożywania go na surowo, ponieważ trzeba by było zjeść ogromne jego ilości. Niebezpieczne może być za to niewłaściwe stosowanie wyciągów wodnych i alkoholowych z gwiazdnicy.

Ze względu na wysoką zawartość azotanów (o innych składnikach rośliny w tym kontekście wiadomo niewiele) przeciwwskazania dotyczą niemowląt w wieku poniżej 4 miesięcy i kobiet w ciąży około 30. tygodnia ciąży. Najbezpieczniej jednak, by z przyjmowania gwiazdnicy doustnie zrezygnować w przypadku wszystkich kobiet w ciąży oraz karmiących piersią, dzieci oraz osoby starsze, a zwłaszcza obciążone chorobami przewlekłymi.