Czy te objawy to niestrawność? Zobacz, jak rozpoznać dyspepsję i złagodzić dolegliwości. Sprawdź, jak wygląda polecana dieta i leczenie

Niestrawność, inaczej dyspepsja, jest jedną z najczęściej występujących dolegliwości górnego odcinka przewodu pokarmowego. Jak pokazuja badania, problem ten dotyka nawet 60 procent ogólnej populacji. Spośród tych osób ok. 20 proc. odczuwa objawy niestrawności raz na jakiś czas, choć regularnie, natomiast u ok. 60 proc. z nich jest to stały, przewlekły problem, przyjmujący postać dyspepsji czynnościowej.

Niestrawność charakteryzuje się występowaniem przewlekłych, czyli nawracających lub długo utrzymujących się, a przy tym dość niespecyficznych objawów, które często występują również w innych schorzeniach układu pokarmowego.

Objawy dyspepsji najczęściej zgłaszane przez pacjentów to m.in.:

• szybko pojawiające się i nieprzyjemne uczucie pełności po posiłku (zwłaszcza w nadbrzuszu),
• bóle w środkowym nadbrzuszu (pieczenie, ucisk, gniecenie, palenie, ale nie objawy typowe dla zgagi),
• wzdęcia,
• nudności i wymioty,
• uczucie zalegania pokarmu i powolnego trawienia,
• odbijanie się.

Wyróżniamy trzy rodzaje dyspepsji:

• Dyspepsja niezdiagnozowana – dotyczy pacjentów, który zgłaszają się do specjalisty z tak zwanymi objawami dyspeptycznymi (dolegliwościami trawiennymi) po raz pierwszy, a także tych, którzy wcześniej zgłaszali takie objawy, ale ich przyczyna nie została określona.
• Dyspepsja organiczna – diagnozuje się ją u osób, u których występują rozpoznane organiczne zmiany w przewodzie pokarmowym. Odpowiadają one za objawy niestrawności i są najczęściej wynikiem chorób układu pokarmowego.
• Dyspepsja czynnościowa – rozpoznaje się ją u pacjentów, u których nie występują żadne stwierdzone nieprawidłowości w budowie ani w funkcjonowaniu układu pokarmowego. Mimo to odczuwają oni dokuczliwe, przewlekłe dolegliwości trawienne i objawy niestrawności.

W przypadku niestrawności objawy utrzymują się długo lub powtarzają się często i w regularny sposób. Pacjenci cierpią też z powodu obniżonego nastroju, przy czym przeważnie nie są w stanie określić, czy to dolegliwości żołądkowe powodują obniżony nastrój, czy raczej jest odwrotnie. Dla schorzenia charakterystyczne są także samoistne okresy remisji i nawrotów dolegliwości.

Za rozwój dyspepsji w większości przypadków odpowiadają czynnościowe nieprawidłowości w funkcjonowaniu układu pokarmowego. Zwykle jest to zaburzenie opróżniania żołądka po spożyciu stałego pokarmu. Po zjedzeniu posiłku dno żołądka powinno ulec rozluźnieniu za pośrednictwem działania nerwu błędnego. Gdy mechanizm ten jest zaburzony, pacjent zbyt wcześnie odczuwa sytość i nieprzyjemną pełność. Niekiedy za dolegliwości odpowiada także nadwrażliwość błony śluzowej żołądka na kwas solny.

Dyspepsja nie jest tym samym, co chwilowe problemy trawienne. Przejściowa niestrawność może wystąpić po zjedzeniu zbyt obfitego posiłku albo ciężkostrawnych potraw. Dyspepsja jest jednak stanem przewlekłej niestrawności.

Trudno jest określić dokładne przyczyny dyspepsji czynnościowej, ponieważ jest ona chorobą wieloczynnikową. Do rozwoju dyspepsji mogą przyczynić się m.in.:

• nadwrażliwość trzewna,
• zakażenie Helicobacter pylori (a konkretnie wywołane przez nie przewlekłe zapalenie błony śluzowej żołądka),
• przyjmowane leki (m.in. niesteroidowe leki przeciwzapalne czy kwas acetylosalicylowy, również w dawkach kardiologicznych oraz w postaci naturalnej jako wyciąg bądź napar z kory wierzby),
• nieprawidłowa dieta (spożywanie alkoholu i kawy nasila objawy dyspepsji, choć nie udowodniono wpływu tych używek na jej rozwój),
• nieumiejętność radzenia sobie ze stresem,
• niepokój, przygnębienie, stany depresyjne i depresja.

Wyróżnia się także dyspepsję towarzyszącą schorzeniom układu pokarmowego:

• u 15-25 proc. pacjentów z objawami dyspepsji stwierdza się wrzody żołądka lub dwunastnicy
• u 5-15 proc. przypadków dyspepsja współistnieje z refluksem żołądkowo-przełykowym lub żołądkowo-dwunastniczym,
• w mniej niż 2 proc. przypadków diagnozuje się raka żołądka lub przełyku.

Dyspepsja czynnościowa przysparza lekarzom największych problemów diagnostycznych, a później również związanych z doborem terapii.

Wyróżnia się dwa typy tego schorzenia:

• Zespół dyskomfortu poposiłkowego (PDS, postprandial distress syndrome) – głównym objawem jest wczesne uczucie sytości (wystarczy zjeść niewiele, by poczuć, że żołądek jest wypełniony) oraz pełności po zjedzeniu nawet małego posiłku.
• Zespół bólu w nadbrzuszu (EPS, epigastric pain syndrome) – pacjenci głównie skarżą się na często odczuwane bóle i pieczenie w nadbrzuszu tuż po jedzeniu i przez kolejne godziny po posiłku.

Dyspepsja czynnościowa wykazuje wyraźne powiązania z pewnym cechami psychologicznymi chorujących osób. Przeważnie mają one trudności w radzeniu sobie ze stresem, charakteryzuje je częsty lęk w życiu codziennym, także związany z obawą o poważną chorobę.

Wymienione cechy nasilają wtórnie objawy ze strony układu pokarmowego, który jest bardzo wrażliwy na stres. Opisaną korelację notuje się zarówno u kobiet, jak i mężczyzn. Są to tak zwane objawy somatyzacyjne: występują wtedy, gdy problemy natury psychologicznej manifestują się w postaci fizycznych dolegliwości.

Dyspepsja czynnościowa jest rozpoznawana w oparciu o nową wersję kryteriów diagnostycznych, opracowaną w latach 90. ub. wieku w Rzymie – stąd nazwa kryteriów rzymskich III.

Dyspepsję diagnozuje się w sytuacji, gdy dolegliwości utrzymują się od co najmniej 3 miesięcy, a pierwsze z nich pojawiły się u pacjenta na co najmniej 6 miesięcy przed dokonaniem rozpoznania.

Diagnostyka dyspepsji wymaga różnicowania schorzenia z wieloma chorobami, takimi jak zespół jelita drażliwego lub choroba refluksowa. Podstawą jest wywiad z pacjentem i badanie fizykalne.

W wywiadzie lekarskim dominują pytania o styl życia, codzienne nawyki związane z odżywianiem czy poziom stresu. Po zebraniu danych lekarz pierwszego kontaktu powinien skierować pacjenta do gastroenterologa.

Jeśli chory przekroczył 45. rok życia i występują u niego inne objawy alarmujące lekarza, pierwszym wykonywanym badaniem jest gastroskopia pod kątem guzów.

Do objawów alarmujących należą:

• niewyjaśniona utrata masy ciała,
• bóle brzucha wybudzające ze snu,
• zaburzenia połykania lub przy przełykaniu,
• krwawienia z przewodu pokarmowego.

W pozostałych przypadkach pierwszym badaniem wykonywanym w procesie diagnozy jest endoskopia górnego odcinka przewodu pokarmowego. Podczas niej pobierany jest wycinek tkanki do badania pod kątem obecności bakterii Hylobacter pylori, która przyczynia się do rozwoju wrzodów żoładka.

Jeśli badanie wykluczy obecność Hylobacter pylori (lub leczenie za pomocą przepisywanego antybiotyku nie przyniesie poprawy), lekarz zwykle decyduje o leczeniu za pomocą inhibitorów pompy protonowej, które powodują zmniejszenie wydzielania kwasu solnego.

Gdy i takie leczenie nie przyniesie skutku, lekarz diagnozuje dyspepsję czynnościową i podejmuje diagnostykę pod kątem innych, często towarzyszących dyspepsji chorób układu pokarmowego, a także zaburzeń nastroju. Wytyczne dotyczące leczenia dyspepsji zostały wydane przez American Gastroenterology Association i są uniwersalnie stosowane w diagnostyce tej choroby.

Dyspepsja jest schorzeniem, które nie zawsze da się wyleczyć za pomocą standardowych sposobów. Leczenie objawowe przynosi niewielkie skutki, odnotowano za to wysoką skuteczność przyjmowania placebo. To efekt charakterystyczny w przebiegu chorób ściśle związanych z objawami psychologicznymi.

Terapia dyspepsji czynnościowej zwykle zaczyna się od przyjmowania leków przeciwdziałających wzdęciom i zobojętniających kwas żołądkowy, jednak ich skuteczność w leczeniu jest niemal taka sama, jak placebo.

Do leków działających objawowo i metod terapeutycznych stosowanych w dyspepsji, z czego dwie pierwsze mogą być z powodzeniem stosowane przy epizodach niestrawności, należą:

• Preparaty zobojętniające kwas solny – zawierają zasadotwórcze związki aluminium, wapnia lub magnezu, przy czym zalecane są te dwie ostatnie pozycje. Wyjątkiem jest często stosowanym u pacjentów z dyspepsją sukralfat, z którego glin wchłania się tylko w niewielkim stopniu. Ogólnie dostępne preparaty z tej grupy działają jednak chwilowo, w związku z czym lepsze efekty daje stosowanie na co dzień diety alkalicznej (zasadowej) i picie wody alkalicznej, najlepiej o pH powyżej 8.
• Leki przeciwwzdęciowe – należy do nich symetykon, który zmniejsza napięcie powierzchniowe pęcherzyków gazu w jelitach, powodując ich pękanie. Umożliwia to wydalanie gazów jelitowych i redukuje bolesne napięcie w jelitach.
• Inhibitory pompy protonowej (PPIs) – to preparaty o dość wysokiej skuteczności. Leki te hamują wytwarzanie kwasu solnego. Są najsilniejszymi dostępnymi substancjami o takim działaniu. Rzadko wykazują działania niepożądane, ich stosowanie jest niedrogie i łatwo dostępne. Pomagają wielu pacjentom z dyspepsją, więc są stosowane w pierwszej kolejności, przez 4-8 tygodni. Dopiero brak poprawy jest wskazaniem do podjęcia innych rodzajów leczenia.
• Leki prokinetyczne – grupa leków dość kontrowersyjnych, które przyspieszają opróżnianie żołądka i pasaż jelitowy. U pewnej grupy pacjentów wykazuje skuteczne działanie, niestety u wielu powoduje skutki uboczne. Stosowane w Polsce leki z tej grupy to cyzapryd oraz metoklopramid. Pierwsza z substancji może powodować zaburzenia rytmu serca i dopuszcza się ją w wyjątkowych przypadkach. Cyzaprydem można leczyć także niestrawność u dziecka. Z kolei metoklopramid nie powinien być przyjmowany przewlekle, a jednie doraźnie. Nie można stosować go w przewlekłej niestrawności w ciąży ani u młodych kobiet.
• Leki antydepresyjne – trwają badania nad wpływem leczenia antydepresyjnego na dyspepsję. Potwierdzono działanie trójpierścieniowych leków przeciwdepresyjnych, za to niewiele wiadomo o działaniu inhibitorów zwrotnego wychwytu serotoniny (SSRIs). Leczenie u pacjentów bez towarzyszących objawów depresji rozpoczyna się od przyjmowania bardzo małych dawek tych leków. Jeśli dyspepsji towarzyszą obniżenia nastroju, terapia i leczenie antydepresyjne mogą pomóc w wyeliminowaniu psychogennych przyczyn dolegliwości.
• Terapia poznawczo-behawioralna – u niektórych pacjentów dyspepsja nie poddaje się leczeniu za pomocą żadnych dostępnych substancji. W takich przypadkach zaleca się pacjentowi podjęcie terapii poznawczo-behawioralnej. U chorób z poznanym psychogennym podłożu schorzenia (a taką jest dyspepsja czynnościowa) działania terapeutyczne pozwalają znacznie złagodzić objawy.

Dzięki terapii pacjenci uczą się lepiej radzić sobie ze stresem, skutecznie się relaksować i łagodzić objawy lęku. To z kolei sprawia, że czynność układu pokarmowego ulega znacznej, odczuwalnej poprawie. Udowodniono także dość wysoką skuteczność hipnozy – u 30 proc. poddanych jej pacjentów ze stwierdzoną dyspepsją nastąpiła poprawa samopoczucia.

Proces diagnozowania i leczenia dyspepsji czynnościowej bywa długi i mozolny. Ważne jest, by pacjent zdawał sobie sprawę z natury choroby i był na bieżąco informowany o przebiegu leczenia.

Dobry, szczery kontakt z lekarzem stanowi niezwykle istotną część procesu terapeutycznego. Bez niego pacjenci często zniechęcają się i nabierają poczucia, że nikt nie jest w stanie im pomóc, a to z kolei zwrotnie pogłębia objawy. Chorzy powinni przy tym wiedzieć, że w dyspepsji zdarzają się częste nawroty.

Objawy dyspepsji zwykle zaostrzają się po posiłkach. Nie bez znaczenia jest więc stosowana dieta, która powinna być lekkostrawna.

Choć jest to wciąż przedmiotem badań, odkrycia naukowców sugerują, że pojawianie się silnych objawów niestrawności ma związek ze spożywaniem pewnych produktów spożywczych, takich jak:

• tłuszcze,
• pszenica,
• węglowodany łatwo fermentujące w jelicie,
• ostre przyprawy,
• kofeina.

Pacjentom cierpiącym na dyspepsję zaleca się rezygnację z picia kawy oraz zmniejszenie spożycia produktów zbożowych, a najlepiej wybór zbóż nieglutenowych. Korzystne jest też ograniczenie spożycia z tłuszczu, zwłaszcza pochodzącego z produktów zwierzęcych i dań poddanych smażeniu czy grillowaniu. Warto też ograniczyć alkohol, żywność smażoną oraz ostre potrawy.