Zawał serca – objawy, przyczyny, diagnostyka, leczenie, zapobieganie i powikłania. Sprawdź, jak udzielić pierwszej pomocy przy zawale serca!

Zawał serca w nomenklaturze medycznej nazywany jest również: atakiem serca, atakiem mięśnia sercowego, zakrzepicą tętnicy wieńcowej, a także ostrym zespołem wieńcowym. Jego bezpośrednią przyczyną jest zamknięcie światła tętnicy, doprowadzającej krew do serca. Natomiast głównym podłożem zwężenia naczyń krwionośnych są złogi tłuszczowe, które tworzą się na ich ścianach. Wśród czynników ryzyka zawału serca można wymienić również:

• miażdżycę,
• palenie tytoniu,
• nadciśnienie tętnicze,
• niewłaściwie zbilansowaną dietę,
• brak aktywności fizycznej,
• nadwagę i otyłość.

Najbardziej specyficznym objawem zawału serca jest gniotący ból w środkowej części klatki piersiowej. Może on przyjmować różny stopień nasilenia – począwszy od bardzo łagodnego, powodującego jedynie nieznaczny dyskomfort u pacjenta, aż po bardzo intensywny, prowadzący nieuchronnie do utraty przytomności. Ból zawałowy może trwać od kilku do nawet kilkudziesięciu minut – przy czym może mieć on zarówno charakter stały, jak i przerwany. Dodatkowo, w niektórych przypadkach może on promieniować do karku, szczęki, uszu, ramion i łopatek. Inne charakterystyczne objawy zawału serca to:

• Duszność.
• Lęk przed utratą życia.
• Bladość
• „Lepki pot”.
• Spadek ciśnienia tętniczego.
• Tachykardia (przyspieszone bicie serca).
• Pobudzenie psychoruchowe.
• Ból głowy z towarzyszącymi zawrotami.
• Poczucie kołatania serca.
• Podwyższona temperatura ciała (ok. 38,5 stopni Celsjusza).

Przeczytaj także: Te objawy mogą wskazywać na „cichy zawał”

Zespół objawów zawału serca zwykle jest zindywidualizowany, co oznacza że symptomy te mogą przybierać różny stopień intensywności. Uwarunkowane jest to m.in. wiekiem, płcią i chorobami współwystępującymi. Biorąc to pod uwagę, można wyróżnić następujące typy zawału serca:

• Bólowy, który charakteryzuje się intensywnym bólem w klatce piersiowej. Ból ten może prowadzić nawet do utraty przytomności.
• Obrzękowy, przy którym występują objawy obrzęku płuc (narastająca duszność, utrudnione oddychanie, słyszalny świst przy oddychaniu, bladość skóry).
• Wstrząsowy, któremu towarzyszą objawy wstrząsu kardiogennego (uczucie kołatania serca, bladość skóry, silny ból w klatce piersiowej).
• Arytmiczny, który charakteryzuje się współwystępowaniem nieregularnej pracy serca.
• Brzuszny (gastryczny), przy którym występuje silny ból brzucha.
• Bezbólowy i bezobjawowy, który nazywany jest również „cichym zawałem serca”. Występuje on często u osób z cukrzycą.

Bezpośrednią, a zarazem najczęstszą przyczyną zawału serca jest miażdżyca tętnicy wieńcowej, która doprowadza krew do serca. Taki stan zwykle spowodowany jest nadmiernym stężeniem cholesterolu LDL we krwi. Długotrwałe gromadzenie się tłuszczów w ścianach naczyń krwionośnych jest jednym z podstawowych czynników ryzyka zawału serca. Prowadzi ono do narastania zakrzepu w tętnicy wieńcowej lub pęknięcia blaszki miażdżycowej. Do ataku serca dochodzi w wyniku zablokowania przepływu krwi – w większości przypadków przez zakrzep. Lokalizacja obszaru serca dotkniętego zawałem uzależniona jest w głównej mierze od miejsca zwężenia światła na tętnicy wieńcowej. W niektórych przypadkach do zawału serca może doprowadzić zator tętnicy wieńcowej lub zapalenie tętnic wieńcowych, które występuje stosunkowo rzadko i najczęściej związane jest z współwystępowaniem innych chorób w tym m.in. choroby Kawasakiego.

Zawał serca aż trzykrotnie częściej występuje u mężczyzn niż u kobiet.

Zawał serca zazwyczaj jest konsekwencją współwystępowania kilku różnych czynników ryzyka, w którym największą rolę gra: pasywny styl życia i niewłaściwie zbilansowana dieta. Inne czynniki ryzyka zawału serca to:

• Płeć męska (według szacunków zawał serca niemal trzykrotnie częściej występuje u mężczyzn niż u kobiet).
• Palenie papierosów.
• Nadciśnienie tętnicze.
• Kardiomiopatia.
• Wysoki poziom cholesterolu we krwi.
• Wysoki poziom trójglicerydów.
• Niedobór witaminy B.
• Podwyższone stężenie kwasu moczowego.
• Brak aktywności fizycznej.
• Cukrzyca.
• Otyłość brzuszna.
• Przebyty wcześniej zawał mięśnia sercowego.

Prof. dr hab. med. Piotr Jankowski o nadciśnieniu tętniczym, które jest jednym z czynników ryzyka zawału serca:

Zgodnie z zaleceniami Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) zawał można rozpoznać w wyniku tzw. diagnostyki biochemicznej, polegającej na oznaczeniu w surowicy krwi enzymów, które uwalniane są jedynie w przypadku martwicy komórek mięśnia sercowego. Podstawowe wskaźniki wykorzystywane w rozpoznawaniu zawału serca to m.in.:

• H-FABP (sercowe białko wiążące kwasy tłuszczowe), które pojawia się już po 30 minut od zawału serca.
• Fosforylaza glikogenu, którą można wykryć po godzinie od zawału serca.
• Mioglobina, która pojawia się po 2-3 godzinach od wystąpienia pierwszych objawów zawału serca.
• LDH, która pojawia się po upływie 4 dni od zawału serca, ale swój szczyt osiąga dopiero po 10 dniach.
• GGTP, którą można wykryć po 4 dniach od zawału serca, przy czym najbardziej miarodajny efekt można uzyskać po upływie ok. 21 dni.

Od lat ważnym badaniem diagnostycznym wykorzystywanym przy rozpoznawaniu zawału serca jest elektrokardiografia (EKG). Podczas ataku serca w badaniu tym można zaobserwować tzw. falę pardeego, która charakteryzuje się uniesieniem odcinka ST. Niekiedy występuje także patologiczny załamek Q i ujemny załamek T. Inne zmiany w obrazie EKG uwarunkowane są w głównej mierze lokalizacją zawału serca.

Zawał serca wymaga natychmiastowej interwencji lekarskiej – pacjentowi muszą być podane odpowiednie leki, w przeciwnym razie może dojść do zatrzymania krążenia, a co za tym idzie: do zgonu. W przypadku wystąpienia objawów, które mogą wskazywać na atak serca, należy pacjentowi podać pojedynczą dawkę aspiryny (300-500 mg) Minimalizuje ona ryzyko dalszego zamykania światła tętnicy wieńcowej. Co ważne, aspiryna należy do tzw. substancji trombolitycznych, które rozpuszczają skrzepy w naczyniach krwionośnych. Leki z tej grupy podaje także zespół ratownictwa medycznego (zwykle w formie zastrzyku).
Bezpośrednio po ataku serca pacjent powinien przyjmować:

• Leki zmniejszające „lepkość” płytek krwi.
• Beta-Blokery, które spowalniają pracę serca i wyrównują jego rytm.

• Inhibitory konwertazy angiotensyny, które rozszerzają naczynia krwionośne i obniżają ciśnienie tętnicze krwi.
• Statyny, które obniżają poziom cholesterolu krwi.

W niektórych przypadkach w celu wyeliminowania ryzyka wystąpienia kolejnego zawału serca należy udrożnić światło tętnicy wieńcowej. W obecnej praktyce lekarskiej wykorzystuje się do tego:

• Zabieg angioplastyki wieńcowej, który polega na wprowadzeniu do tętnicy udowej specjalnych cewek, a następnie płynu kontrastującego w celu lepszego uwidocznienia zmian chorobowych. W dalszej kolejności w miejsce zwężenia wprowadza się mały balonik wypełniony solą fizjologiczną i pompuje się go pod ciśnieniem, czego następstwem jest rozszerzenie światła tętnicy.
• Leki fibrolityczne, które podaje się wyłącznie wówczas, gdy niemożliwe jest wykonanie zabiegu angioplastyki wieńcowej.
• Pomostowanie aortalno-wieńcowe, które przeprowadza się za pośrednictwem zabiegu chirurgicznego wówczas, gdy niemożliwe jest wykonanie zabiegu angioplastyki i podanie leków fibrolitycznych.

Przebycie zawału serca wiąże się z wysokim ryzykiem wystąpienia groźnych powikłań. Wśród najczęstszych można wymienić: nierówny rytm pracy serca, wstrząs sercowy (nagły spadek ciśnienia krwi), hipoksemię (niedotlenienie krwi), a także obrzęk płuc (nagromadzenie płynu w płucach). Oprócz tego w niektórych przypadkach może tworzyć się zakrzepica żył głębokich, która może skutkować nawet niedotlenieniem mózgu. W skrajnych przypadkach podczas zawału serca może dojść do uszkodzenia ściany serca, a w konsekwencji – pęknięcia mięśnia sercowego. Zawał grozi również wystąpieniem groźnych powikłań po okresie rekonwalescencji. Jednym z takich powikłań jest narastanie tkanki bliznowatej, co może skutkować powstaniem tętniaka. Oprócz tego konsekwencją zawału serca może być zapalenie osierdzia, a także zastoinowa wada serca. Niekiedy ostry zespół wieńcowy może stanowić jedną z przyczyn depresji, ponieważ nierozerwalnie wiąże się z obniżeniem nastroju, poczuciem zagrożenia utraty życia, a także obniżeniem popędu płciowego.

Pierwsza pomoc przy wystąpieniu objawów charakterystycznych dla ataku serca jest bardzo ważna, ponieważ może zdecydować nawet o życiu chorego. W sytuacji, gdy pacjent uskarża się na silny ból w klatce piersiowej należy ułożyć go w pozycji półsiedzącej, a następnie wezwać pogotowie ratunkowe (numer 999 lub 112). Wówczas, gdy pacjent jest nieprzytomny należy ułożyć go w pozycji bocznej ustalonej. Bardzo ważnym elementem pierwszej pomocy przy zawale serca jest stałe kontrolowanie tętna i oddechu chorego. Wówczas, gdy ustanie oddech i praca serca należy przystąpić do resuscytacji oddechowo-krążeniowej.

Oprócz tego warto podać pacjentowi 300–500 mg aspiryny, o czym następnie należy poinformować zespół pogotowia ratunkowego. Wbrew pozorom zawałowi serca nie zawsze towarzyszy bardzo intensywny ból w środkowej części klatki piersiowej. Z tego powodu niepokój powinien budzić gniotący ból, który utrzymuje się powyżej 15 minut. Nie należy zwlekać z wezwaniem karetki pogotowia ratunkowego, ponieważ przy zawale serca zazwyczaj decydująca jest pierwsza godzina. Według szacunków ponad 60% pacjentów zwleka z wezwaniem specjalistycznej pomocy lekarskiej. Wiąże się to z wysokim ryzykiem wystąpienia groźnych powikłań m.in. w postaci: zgonu (na skutek nagłego zatrzymania krążenia).

Osoby, które chcą zapobiegać zawałowi serca, powinny w pierwszej kolejności rzucić palenie papierosów. Jest to zadanie wymagające silnej motywacji i samokontroli. Rekomendowanym rozwiązaniem jest skorzystanie z Telefonicznej Poradni Pomocy Palącym (pod numerem: 801-108-108). Ważnym elementem profilaktyki przeciw zawałowi serca jest zmiana dotychczasowego stylu życia. Dotyczy to w głównej mierze diety: należy wyeliminować spożywanie tłustych potraw (czerwone mięso, ser żółty i wyroby cukiernicze) na rzecz warzyw, owoców, chudego mięsa drobiowego, ryb, odtłuszczonych produktów mlecznych i nasion roślin strączkowych. Zmiana diety pozwoli zrzucić zbędne kilogramy, obniżyć ciśnienie tętnicze krwi, obniżyć poziom cholesterolu, a w konsekwencji zminimalizować ryzyko wystąpienia ataku serca.

Dietą rekomendowaną przez Polskie Forum Profilaktyki Chorób Układu Krążenia jest dieta DASH, która polega w głównej mierze na spożywaniu naturalnej żywności pochodzenia roślinnego przy jednoczesnym ograniczeniu spożycia produktów pochodzenia zwierzęcego. Ważnym punktem w przeciwdziałaniu zawałowi serca jest również aktywność fizyczna. Najlepiej ćwiczyć ok. 30-40 minut dziennie. Przy czym w przypadku osób starszych powinna to być aktywność umiarkowana (np. w formie spacerów, nordic walking lub wolnego biegu). Chcąc znacznie ograniczyć ryzyko wystąpienia zawału serca, należy również unikać nadmiernego spożycia alkoholu, ponieważ podnosi on ciśnienie tętnicze krwi, co może prowadzić do uszkodzenia naczyń krwionośnych, w tym tętnicy wieńcowej, która doprowadza krew do serca.