Jonogram – na czym polega badanie elektrolitów i czym grozi ich nadmiar lub niedobór? Wskazania, normy i interpretacja wyników jonogramu

Jonogram stanowi podstawowy test diagnostyczny służący do oceny stężenia elektrolitów w osoczu krwi. Elektrolity są jonami soli obecnymi w płynach ustrojowych. Odpowiadają za przewodzenie impulsów elektrycznych w neuronach, wpływają na pracę układu nerwowego i mięśniowego, w tym przede wszystkim mózgu i serca oraz utrzymanie odpowiedniego ciśnienia krwi. Od poziomu elektrolitów zależy funkcjonowanie całego organizmu. Wśród nich wyróżniamy kationy (magnez, wapń, sód, potas) i aniony (chlorki, fosforany).

Jonogram jest zwykle wykonywany wraz z badaniem ogólnym moczu oraz morfologią krwi obwodowej. Może być również przeprowadzany wtedy, gdy istnieją przesłanki mogące świadczyć o zachwianiu równowagi organizmu, zarówno wodno-elektrolitowej jak i kwasowo-zasadowej.

Wskazaniami do wykonania jonogramu są m.in.:

• intensywne biegunki i wymioty,
• odwodnienie organizmu – szczególnie narażone są na nie sportowcy, seniorzy, małe dzieci,
• wzmożone pragnienie,
• nieunormowane ciśnienie tętnicze krwi,
• niemiarowość pracy serca (arytmia, kołatanie),
• bolesne skurcze mięśni,
• drżenie kończyn dolnych lub górnych,
• ogólne osłabienie i senność,
• zawroty głowy, zaburzenia równowagi i omdlenia,
• nasilające się obrzęki dolnych partii ciała,
• ciąża.

Jonogram powinny wykonywać osoby, które stosują dietę eliminacyjną (np. dietę bezmleczną lub bezglutenową), wykluczającą określone produkty spożywcze. Ponadto pacjenci zmagający się z przewlekłymi chorobami metabolicznymi (np. nadciśnieniem tętniczym), chorobami serca, wątroby i nerek oraz zdiagnozowanymi chorobami związanymi z zaburzeniami procesu wchłaniania składników pokarmowych w przewodzie pokarmowym (np. celiakią).

Jonogram to rodzaj badania krwi, dlatego jego przebieg praktycznie nie różni się od standardowej morfologii krwi, z którą przeważnie jest wykonany. Próbka krwi do badania elektrolitów zostaje pobrana przez pielęgniarkę z żyły zlokalizowanej w dole łokciowym. Procedura pozyskania materiału do badania odbywa się z wykorzystaniem jednorazowej igły oraz probówki próżniowej.

Badanie elektrolitów należy wykonać w godzinach porannych i na czczo. Do punktu pobrań należy przyjść z zachowaniem ok. 8-12 godzin przerwy od ostatniego posiłku, co w praktyce często oznacza pominięcie śniadania. Aby wynik testu był miarodajny, przed pobraniem krwi nie należy palić papierosów, żuć gumy, ssać cukierków, ani pić słodkich napojów (dopuszczalna jest wyłącznie czysta woda).

1-2 dni przed badaniem należy także powstrzymać się od konsumpcji alkoholu, zrezygnować z treningu fizycznego i wizyty w saunie, ponieważ wynik jonogramu może zostać bardzo zaburzony z powodu nadmiernej utraty wody. Na kilka dni przed oznaczeniem jonogramu odradza się również przyjmowania suplementów diety. Zmiana diety nie jest konieczna.

Poszczególne elektrolity powinny występować we krwi w odpowiednich stężeniach. Normy przestawiają się następująco:

• Sód (Na): 136-145 mmol/l (mEq/l) – dorośli; 133-145 mmol/l – dzieci,
• Potas (K): 3,6-5,0 mmol/l (mEq/l) – dorośli; 3,6-5,7 mmol/l (mEq/l) – dzieci do 1 roku życia,
• Magnez (Mg): 0,65-1,2 mmol/l – dorośli i dzieci,
• Wapń (Ca): 2,25-2,75 mmol/l – dorośli; 1,75-2,70 mmol/l – dzieci,
• Fosforany (PO4): 0,81-1,62 mmol/l – dorośli; 1,3-2,26 mmol/l – dzieci,
• Chlorki (Cl): 98-110 mmol/l – dorośli; 98-112 mmol/l – dzieci.

Obok wyniku jonogramu wyszczególniany jest zawsze zakres norm, ponieważ nie wszystkie laboratoria stosują jednakową metodę pomiaru próbek.

Zachwiana równowaga wodno-elektrolitowa może wskazywać na różne choroby. W zależności od stężenia określonego elektrolitu wyróżnia się następujące nieprawidłowości:

• zbyt niskie (hipokaliemia) i zbyt wysokie stężenie potasu (hiperkaliemia) mogą być spowodowane chorobami nerek lub serca. Hipokaliemię mogą wywoływać uporczywe biegunki i wymioty, a także zaburzenia hormonalne, przyjmowane leki moczopędne i steroidowe, nieprawidłowo leczone nadciśnienie tętnicze oraz schorzenia kardiologiczne. Przyczyną hiperkaliemii bywa też nierozsądne zażywanie suplementów diety z potasem.
• Hiponatremia, czyli zbyt niskie stężenie sodu sugeruje odwodnienie, dysfunkcje nerek, bądź chorobę Addisona (to pierwotna niedoczynność kory nadnerczy), czynnikiem powodującym ten stan może być także marskość wątroby lub oparzenia. Prozaiczną przyczyną obniżonego poziomu sodu we krwi jest zaprzestanie solenia potraw i rezygnacja ze spożywania pokarmów o wysokie zawartości soli (np. żywności wysoko przetworzonej, wędlin, pieczywa). Stan odwrotny, a więc nadmiar sodu (hipernatremia) może być spowodowany zaburzeniami hormonalnymi, przyjmowaniem niesteroidowych leków przeciwbólowych, antykoncepcyjnych lub nadkonsumpcją sodu wraz z dietą. Nieprawidłowe stężenie jonów sodu zwykle pociąga za sobą zbyt niskie stężenie chlorków (hipochloremię), bądź stan odwrotny – hiperchloremię.
• Niedobór wapnia, czyli hipokalcemia, może oznaczać zbyt małą podaż tego pierwiastka wraz z codzienną dietą. Ten stan dotyczy przede wszystkim osób, które eliminują ze swojego jadłospisu produkty mleczne i nie zastępują ich innymi pokarmami będącymi źródłem wapnia (np. zielone warzywa, nasiona strączków, fortyfikowane napoje roślinne). Niedobór wapnia jest związany z chorobami kości, takimi jak osteomalacja i osteoporoza. Zarówno hipo- jak i hiperkalcemia (nadmiar jonów wapnia) mogą być efektem nieprawidłowej pracy przytarczyc, nerek lub wątroby.
• Zbyt niskie stężenie fosforanów we krwi może świadczyć o niedożywieniu lub zaburzeniach pracy tarczycy. Stan ten jest często diagnozowany u osób nadużywających alkoholu. Natomiast nadmiar fosforanów w surowicy może wystąpić w przebiegu niewydolności nerek lub wątroby.
• Zbyt niskie stężenie magnezu (hipomagnezemia) w organizmie jest zwykle spowodowane przez niedostateczne przyjmowanie tego pierwiastka wraz z pokarmem, a także nadużywaniem alkoholu. Hipermagnezemia, czyli zbyt wysokie stężenie magnezu, może towarzyszyć niewydolności nerek, bądź przytarczyc.

Niedobory elektrolitów mogą sugerować stan chorobowy i wynikać z zaburzeń wchłaniania składników pokarmowych w jelicie cienkim spowodowanych m.in. celiakią, wrzodziejącym zapaleniem jelita grubego czy zespołem jelita drażliwego. Z tego powodu konieczne jest poszerzenie diagnostyki i wykonanie innych badań zleconych przez lekarza, w celu wykrycia schorzenia.