Próchnica u dzieci – przyczyny zapalenia miazgi, skutki zdrowotne i leczenie próchnicy u najmłodszych

Zęby to kluczowe elementy w budowie aparatu żucia. Wbrew pozorom nie służą wyłącznie konsumpcji, ale pełnią ważną rolę w mówieniu i wymawianiu głosek, wyrażaniu emocji poprzez uśmiech, a także nadają twarzoczaszce estetyczny wygląd. Dorosły człowiek ma po 16 zębów stałych w dolnej i górnej żuchwie, a dziecko do 6. roku życia natomiast po 10 zębów mlecznych.

To w jakim stanie zdrowotnym ma zęby dorosła osoba, wynika z dbania o nie w wieku dziecięcym. Próchnica u dzieci nie kończy się bowiem po uzyskaniu pełnoletności – nieleczona nasila się wraz z wiekiem prowadząc do poważnych konsekwencji, z których najpoważniejszą jest przedwczesna utrata zębów.

Próchnica jest chorobą przewlekłą podobnie jak cukrzyca typ 2, a jednocześnie zakaźną, ponieważ wywołują ją bakterie. W obecnych czasach próchnica jest jednym z najbardziej rozpowszechnionych problemów zdrowotnych, a według niektórych naukowców to najczęściej diagnozowana przypadłość wśród dzieci.

Zobacz też: Nadszedł sezon na „cukierek albo psikus” i czekoladowe Mikołaje. Tymczasem 7 na 10 dzieci ma próchnicę. To zasługa słodyczy

Proces wyżynania się zębów mlecznych u dzieci rozpoczyna się już w 6. miesiącu życia. To jednocześnie czas, kiedy można zakończyć wyłączne karmienie piersią lub mlekiem modyfikowanym i rozpocząć rozszerzanie diety niemowlaka. Próchnica butelkowa (inaczej próchnica początkowa, smoczkowa, niemowlęca) to zapoczątkowanie procesu tzw. psucia się wyrzynających się zębów już u niemowląt. Stanowi to podstawę do dalszego rozwoju próchnicy zębów mlecznych u dzieci nieco starszych. Według Towarzystwa Stomatologów Amerykańskich i Amerykańską Akademię Stomatologii Dziecięcej, próchnica u dzieci (czyli do ukończenia 6. roku życia) definiowana jest jako obecność jednego, lub więcej zębów mlecznych, które:

• dotknięte są procesem próchnicowym,
• lub zostały wypełnione w wyniku leczenia próchnicy,
• lub zostały usunięte z powodu braku możliwości właściwego wyleczenia.

Próchnicę inicjują bakterie zasiedlające błony śluzowe jamy ustnej. Do próchnicotwórczych drobnoustrojów zaliczane są Streptococcus mutans i Streptococcus sobrinus, których obecność w ślinie dodatnio koreluje z rozwojem zapalenia miazgi zębowej. Trzecią bakterią uczestniczącą w procesie tzw. psucia się zębów jest Lactobacillus spp., która ma znaczenie diagnostyczne. Liczebność pałeczek wzrasta w wyniku stosowania diety zasobnej w węglowodany, będących znakomitą pożywką do rozwoju drobnoustrojów wywołujących próchnicę zębów. Ocena puli Lacctobacillus spp. i bakterii Streptococcus w ślinie pozwala prognozować możliwość rozwoju próchnicy u dzieci.

Jak wygląda próchnicę u dziecka? Stosunkowo łatwo ją rozpoznać. To ciemno zabarwione plamki na zębach, które w miarę rozwoju pogłębiają się zajmując coraz większą powierzchnię zdrowego zęba. Próchnica u dzieci atakuje kolejne wyrzynające się zęby w jamie ustnej. Może pojawić się:

• na powierzchni gryzącej zębów,
• od strony zewnętrznej szkliwa,
• pomiędzy poszczególnymi zębami.

Próchnica u dzieci do 6. roku życia dotyczy zębów mlecznych, a gdy zęby mleczne zastępowane są przez stałe, rozwija się również na nich. W większości przypadków, próchnicy zębów stałych towarzyszy występująca wcześniej, próchnica zębów mlecznych. Wynika to z obecność w jamie ustnej bakterii inicjujących proces rozwoju zapalenia miazgi, najbardziej wewnętrznej struktury zęba, w których biegną naczynia krwionośne i nerwy.

Bakterie próchniczotwórcze przy obecności węglowodanów, wytwarzają kwasy organiczne, które powodują uszkodzenie (demineralizację) szkliwa. Ten proces to próchnica zębów.

Czynników sprzyjających rozwojowi próchnicy u dzieci jest wiele. Co ważne i warte podkreślenia, próchnica może rozwinąć się już na etapie wieku niemowlęcego (tzw. próchnica butelkowa). Czynnikami wywołującymi próchnicę są:

• brak lub nieprawidłowa higiena jamy ustnej niemowlęcia podczas karmienia piersią lub butelką,
• duża liczba patogennych drobnoustrojów S. mutans, S. sorbinus i Lactobacillus spp. w jamie ustnej,
• niewłaściwa higiena wyżynających się zębów mlecznych (np. niemycie zębów przed snem, niedokładne mycie zębów w wyniku złej techniki mycia lub zbyt krótkiego czasu szczotkowania),
• częste spożycie cukrów (np. słodyczy, wypieków, słodkich napojów) i ich zaleganie na powierzeni lub między zębami,
• konsumpcja kleistych pokarmów,
• spożywanie kwaśnych napojów i żywności, które powodują demineralizację szkliwa,
• unikanie spożycia naturalnych przetworów mlecznych,
• unikanie wizyt tu stomatologa,
• nieuzupełnianie fluoru.

Próchnica u dzieci niesie za sobą szereg konsekwencji, z których nie wszystkie są oczywiste. Obecność ubytków i przedwczesna utrata zębów mlecznych stwarza problem z prawidłowym wykształceniem się narządu żucia, powodując wady zgryzu. Te uniemożliwiają prawidłowe przeżuwanie twardszej żywności (np. surowych warzyw, owoców, mięsa, pełnoziarnistych produktów zbożowych) i powoduje, że dziecko chętniej wybiera miękkie, papkowate lub miksowane pokarmy (np. soki, zupy krem, jasne pieczywo bez skórki). Taki styl odżywiania zwiększa ryzyko niedożywiania i niedostarczenia wartościowych witamin i składników mineralnych, jak błonnik pokarmowy, żelazo, cynk, magnez i witaminy z grupy B.

Wady zgryzu sprzyjają zaburzeniom mowy pod postacią niewyraźnego wymawiania niektórych głosek. Zmniejszają pewność siebie dziecka, zaburzając właściwy rozwój intelektualny i psychiczny. Wymagają wizyt u specjalistów, co pociąga za sobą czas, którego dziecko nie może poświęcić na zabawę i kontakt z rówieśnikami. Próchnica u dzieci wymaga leczenia stomatologicznego, które większość dzieci kojarzy ze stresem, bólem i nieprzyjemnymi doświadczeniami.

Skutkami aktywnej próchnicy u dzieci są częste zakażenia błony śluzowej jamy ustnej. Afty i pleśniawki to tylko przykłady nieprzyjemnych, drobnych ranek, które powstają w konsekwencji m.in. zapalenia miazgi zębów. Stanowi zapalnemu towarzyszy ból i obniżenie nastroju dziecka, a niekiedy gorączka.

Poważnymi konsekwencjami próchnicy zębów mogą być ogólnoustrojowe zakażenia. Ostre zapalenie miazgi zębowej, która jest jedyną ukrwioną tkanką zęba, może rozprzestrzenić patogenne bakterie do krwiobiegu. Choć te nie stanowią częstych przypadków, próchnica może powodować gorączkę i choroby górnych dróg oddechowych. Szczególnie niebezpieczna jest próchnica u dzieci z niedoborem odporności i chorych na nowotwór.

Próchnicy butelkowej i próchnicy u dzieci starszych można i warto zapobiegać. Działania profilaktyczne można podzielić na dwa etapy, które zależą od wieku pociechy.

U niemowląt karmionych piersią lub mlekiem modyfikowanym higienę jamy ustnej najlepiej rozpocząć już od pierwszego karmienia. Aby zapobiegać próchnicy, po każdym podawaniu pokarmu, należy oczyszczać z resztek pokarmu bezzębne dziąsła i język, za pomocą gazika lub delikatnej szmatki zwilżonej przegotowaną i ostudzoną wodą. Już wraz z pojawieniem się pierwszego zęba, do higieny jamy ustnej wskazane jest włączyć szczoteczkę do zębów dla niemowląt z wyjątkowo delikatnym włosiem. Ważnym nawykiem zapobiegającym próchnicy butelkowej jest oczyszczanie zębów zawsze przed snem i niepodawanie niemowlęciu butelki lub piersi w trakcie zasypiania. Kluczem jest regularność i dokładność.

W miarę rozwoju dziecka zmienia się jego sposób żywienia. W diecie zapobiegającej próchnicy powinny znaleźć się przede wszystkim świeże warzywa oraz pełnoziarniste produkty zbożowe będące źródłem błonnika. Ich długie żucie nasila wydzielanie śliny, której rolą, poza nawilżeniem pokarmu, jest również oczyszczenie jamy ustnej. W diecie powinny znaleźć się naturalne przetwory mleczne, będące źródłem wapnia i fosforu, czyli składników budujących kości i zęby. Pomiędzy posiłkami nie należy dawać dziecku przekąsek, a zwłaszcza unikać tych słodkich, ponieważ zaburza to naturalny i fizjologiczny proces oczyszczania zębów.

Niezwykle ważna jest higiena jamy ustnej. Warto wyrobić u dziecka już od najmłodszych lat, nawyk mycia zębów minimum (!) dwa razy dziennie: rano i wieczorem, a najlepiej po każdym spożytym posiłku. Jeśli to niemożliwe warto chociaż opłukać zęby wodą i wypluć ją do umywalki. Przemywanie buzi wodą lub płynem do płukania jamy ustnej, powinno odbywać się każdorazowo po zjedzeniu słodkich lub kwaśnych przekąsek, a także po jedzeniu kleistych oblepiających zęby pokarmów.

Nawet najlepsza pasta do zębów nie zapobiega próchnicy zębów, jeśli nie jest używana regularnie. Ilość pasty wykorzystywana do jednorazowego mycia również ma znaczenie. Dzieci, które nie ukończyły 6 lat powinny stosować pastę w ilości wielkości ziarna groszku, a starsze 1-2 cm pasty nałożonej na szczoteczkę. Ważne także, aby pasta do zębów zawierała fluor w odpowiednim do wieku dziecka stężeniu. Zgodnie z wytycznymi EAPD (European Academy of Paediatric Dentistry) dobra pasta do zębów powinna zawierać:

• 500 ppm fluoru – dzieci 6-24 mcy.,
• 1000 ppm – dla dzieci 2-6 lat,
• 1450 ppm – dla dzieci > 6 lat.

Kolejnym niezbędnym aspektem będącym działaniem zapobiegającym próchnicy u dzieci jest opieka stomatologiczna. Pierwsza wizyta u stomatologa powinna się odbyć, gdy dziecko ukończy 12 miesięcy. Kolejne wizyty u dentysty warto zaplanować raz na 3-4 miesiące. Refundacją ze środków Narodowego Funduszu Zdrowia objęte są następujące, profilaktyczne zabiegi stomatologiczne dla dzieci i młodzieży:

• lakowanie zębów – pokrycie zdrowych zębów mlecznych i stałych uszczelniaczem w celu wypełnienia bruzd, szczelin i zagłębień, aby ochronić zęby przed próchnicą,
• lakierowanie – pokrycie zębów preparatem o wysokim stężeniu fluoru,
• fluoryzacja (przeważnie w szkołach) – to aplikacja dodatkowych dawek fluoru (poza tym obecnym w pastach do zębów i płynach do płukania jamy ustnej), by wzmocnić szkliwo.

Próchnicę zębów mlecznych u dzieci należy leczyć stomatologicznie, wbrew obiegowej opinii, że jest to zbędne, gdyż „zęby mleczne i tak wypadną”. Fundamentem dla rozwoju próchnicy zębów stałych, jest próchnica zębów mlecznych, ponieważ pod mleczakami tworzą się zawiązki zębów stałych, które mogą zostać zainfekowane. Dlatego obserwując u dziecka ciemne plamki na powierzchni zębów, należy udać się na wizytę u dentysty.

Leczenie próchnicy zębów mlecznych przybiera jedną z czterech opcji:

• remineralizacja,
• lapisowanie (impregnacja),
• wypełnienie ubytku,
• stalowe korony.

Remineralizacja to rzadko stosowana metoda z powodu szybko postępującego procesu próchnicowego. Polega na kilkukrotnym, w odstępnie kilku dni, stosowaniu związków fluoru na plamę próchnicową. W wyniku takie ingerencji dochodzi do wytrącenia związków mineralnych i zwiększenia mineralizacji zęba.

Lapisowanie, czyli impregnacja, to zabieg polegający na przesyceniu zębów dotkniętych próchnicą specjalnymi środkami chemicznymi o działaniu mineralizującym i bakteriobójczym. Lapisowanie zwiększa odporność zębów mlecznych na szkodliwe działanie bakterii próchniczych oraz niszczy drobnoustroje wywołujące próchnicę. Dużą wadą tej metody jest zabarwienie białego zęba na ciemny kolor, a ponieważ stosuje się tę metodę na siekaczach, niestety zmiana barwy jest widoczna.

Wypełnienie ubytku to często stosowana metoda leczenia próchnicy u dzieci. Polega na wyborowaniu zniszczonej tkanki, a w miejsce powstałej dziury stomatolog aplikuje plombę – w przypadku dzieci stosowane są kolorowe materiały wypełniające tzw. Twinky Star.

Stalowe korony to ostateczna metoda leczenia próchnicy, stosowana w sytuacji bardzo rozległego zniszczenia tkanki zębowej. To lepsza metoda niż usunięcie zęba, choć w skrajnych przypadkach jest to nieuniknione. Choć ekstrahowany jest ząb mleczny, niesie to za sobą pewne konsekwencje. Ubytki w uzębieniu mlecznym opóźniają wyżynanie się zębów stałych, co stwarza duże ryzyko powstawania wad zgryzu w wyniku przesuwania się zębów.

Młode zęby stałe są bardzo podatne na próchnicę. Wyrastając są krótsze od obecnych już w szczęce lub żuchwie zębów mlecznych, dlatego fizjologiczny proces oczyszczania ich za pomocą śliny jest znacznie utrudniony. Chcąc, aby dziecko miało zdrowe zęby w życiu dorosłym, ważne jest aby szybko reagować na nawet małe ogniska próchnicy u dzieci i leczyć je zanim próchnica rozprzestrzeni się na większe obszary.

1. Pels E., Tkacz-Ciebiera I.: Próchnica wczesnego dzieciństwa w odniesieniu do liczebności bakterii Streptococcus mutans i Lactobacillus spp. w ślinie. Nowa Stomatologia 2017.
2. Kwiatkowska A., Szostak-Węgierek D., Bołtacz-Rzepkowska E. i inni: Rola diety w kontroli choroby próchnicowej. Nowa Stomatologia, 2017.
3. Janus S., Olczak-Kowalczyk D., Wysocka M.: Rola lekarzy nie stomatologów w zapobieganiu próchnicy wczesnego dzieciństwa. Nowa pediatria, 2011.
4. Kielar K.: Wsparcie dziecka w rozwoju – profilaktyka stomatologiczna. Dostęp online: 04.01.2020