Fantomowy tłuszcz. Dlaczego zostaje po schudnięciu? Naukowcy wyjaśniają fenomen

Każda osoba ma psychiczny obraz swojego ciała, czyli sposób postrzegania siebie samego. Jak twierdzą naukowcy, body image to bardziej konstrukt umysłowy niż tylko to, co widzą oczy w lustrze. Powstaje w kontekście społecznym i wpływają na niego nasze przekonania związane z kwestiami kulturowymi, ale też etnicznymi czy rasowymi.

Tylko w pewnym stopniu do sposobu postrzegania i niezadowolenia ze swojego ciała przyczyniać mogą się geny. Z większym prawdopodobieństwem takich zaburzeń okazało się wiązać genetyczne ryzyko rozwoju otyłości. Z drugiej strony to właśnie otyłość jest głównym aspektem braku akceptacji własnego wyglądu.

Z wyglądu swojego ciała, również po odchudzaniu, częściej niezadowolone są osoby z historią depresji, nerwicy lękowej czy zespołu stresu pourazowego (PTSD), a ponadto stosujące kurację antydepresyjną. W rzeczywistości jednak takie postrzeganie siebie jest często objawem zaburzenia.

Wiele osób, które schudły, zauważa efekty swoich starań i odczuwa związaną z tym poprawę jakości życia, zwłaszcza w sferze psychiki. Dla niektórych jednak zadowolenie nie jest dostępne, bo wciąż nie „widzą” szczuplejszej sylwetki. Fenomen ten jest nazywany szczątkowym obrazem otyłego ciała albo fantomowym tłuszczem. Nazwa nawiązuje do fantomowych bólów utraconych kończyn ciała, na jakie cierpią pacjenci.

W rzeczywistości wrażenie fantomowego tłuszczu to objaw zaburzenia o nazwie dysmorfofobia lub cielesne zaburzenia dysmorficzne (ang. Body Dysmorphic Disorder, BDD). Mogą cierpieć na nie osoby bez znacznej nadwagi, choć najczęściej dotyczy osób otyłych i odchudzających się.

W jednym z badań otyli pacjenci, którzy przeszli operację bariatryczną, nie dostrzegali różnicy w swoich rozmiarach po upływie 18-30 miesięcy od zabiegu, chociaż stracili znaczną część masy ciała.

Brak satysfakcji ze swojego ciała może pochodzić z czasów przed odchudzaniem albo być skutkiem wyzwolonych pod jego wpływem nierozwiązanych problemów psychologicznych.

Problemy mogą nasilać wtedy nawet komplementy, które ludzie często słyszą po schudnięciu. Niejeden pomyśli wtedy, że wcześniej nie był akceptowany i doceniany. To zwiększa lęki związane z przytyciem i sprawia, że wiele osób chce schudnąć jeszcze więcej. Nie czuje wtedy zadowolenia ze swoich sukcesów, tylko próbuje sprostać wymaganiom stawianym przez innych. To z kolei sprzyja rozwojowi zaburzeń odżywiania.

Czucie się grubym może służyć jako motywacja, by dalej starać się tracić na wadze. Niestety, uzależnianie swojej samooceny jedynie od wyglądu to sposób na zaburzenia postrzegania własnego ciała.

Do rozwoju BDD może dojść niezależnie od sposoby odchudzania, a więc przez zmianę diety i stylu życia, przyjmowanie leków czy operacje bariatryczną. Choć niektórzy mają później problem ze zwiotczałą, obwisłą skórą, problemowi temu, można zaradzić poprzez operację plastyczną. Z PDD trzeba już jednak walczyć z pomocą psychologa.

Niektóre prace sugerują, że wrażenie „fantomowej” tkanki tłuszczowej jest częstsze w przypadku gwałtownej utraty wagi, np. poprzez zmniejszenie żołądka w leczeniu otyłości, jednak zależność od sposobu i tempa odchudzania musi być jeszcze ustalona w badaniach.

Na brak satysfakcji ze swojego wyglądu w szczególnym stopni narażeni są nastolatkowie. Zwłaszcza w przypadku otyłości są zwykle piętnowani i prześladowani z powodu swojej masy ciała. Związane z tym traumy utrzymują się przez całe życie, jeśli nie zostaną przepracowane. W takim przypadku nawet znaczne schudnięcie może okazać się niewystarczająco pomocne.

Szczątkowy obraz otyłego ciała może mieć ponadto związek z długim czasem bycia piętnowanym ze względu na swój wygląd. W społeczeństwie przeważają negatywne opinie na temat osób otyłych, które są postrzegane jako leniwe, pozbawione silnej woli i dyscypliny. Tymczasem na tle wyidealizowanych zdjęć z mediów społecznościowych prawie nikt nie może być zadowolony ze swojego ciała.

Ważną rolę w rozwoju problemu odgrywa także przyzwyczajenie do swojego poprzedniego wyglądu. A odchudzanie przy dużej nadwadze to także procedura zmieniająca ciało. W takim przypadku mózg potrzebuje nieco czasu, by przyzwyczaić się do innego wizerunku w lustrze.

Do negatywnego obrazu swojego ciała mogą przyczynić się ponadto traumatyczne wydarzenia związane z fizycznym znęcaniem się i nadużyciami seksualnymi. Pacjenci z takimi doświadczeniami po utracie dużej ilości tłuszczu, zwykle dzięki bariatrii, często przechodzą okres emocjonalnych turbulencji.

Na podstawie analizy dwunastu badań naukowcy ustalili, że molestowanie i gwałt to częsty element historii kobiety z otyłością. Aż 6 na 10 tych, które ich doświadczyły, miało nadwagę przekraczającą 25 kilogramów. Dla porównania dotyczyła ona tylko 28 proc. osób w analogicznym wieku bez dramatycznych przeżyć.

Eksperci uważają, że w takich sytuacjach nadmiar tłuszczu może mieć funkcję adaptacyjną i być postrzegany jako rodzaj ochrony, sposób na odgrodzenie się od kolejnych kontaktów seksualnych. Niestety, takie osoby po utracie tkanki tłuszczowej mogą odczuć skutek przypływu stłumionych wspomnień i koszmarów sennych. W nowym, szczuplejszym ciele mogą czuć się też bardziej wrażliwi i narażeni na niebezpieczeństwo – zwłaszcza jeśli wcześniej miało miejsce przy szczuplejszej sylwetce.

Traumatyczne przeżycia uruchamiają też czasem mechanizm dysocjacji, który może mieć też związek z dysmorfofobią po schudnięciu. Zaburzenia dysocjacyjne to doświadczenia związane z poczuciem oddzielenia od rzeczywistości, związane ze stanami lękowymi.

Do diagnozowania PDD stosuje się Kwestionariusz Zaburzeń Odżywiania – podskalę Niezadowolenia z Własnego Ciała (body dissatisfaction). Odnosi się ona do przekonań pacjenta o tym, że ma zbyt grube poszczególne części ciała i ma związek ze zmianami w wyglądzie w okresie dojrzewania. Pomocnym narzędziem jest także Kwestionariusz Kształtu Ciała.

Podskala Zorientowanie na Wygląd pomaga ocenić jego psychologiczne znaczenie dla danej osoby, a kwestionariusz MBSRQ (Wielowymiarowy Kwestionariusz do Badania Obrazu Ciała) pozwala oszacować, w jakim stopniu postrzegany obraz ciała wpływa na jakość jej życia.

Jako sposób leczenia dysmorfofobii poleca się skuteczną w takich przypadkach terapię poznawczo-behawioralną. Wiele programów terapii CBT jest zaprojektowanych specjalnie dla osób z nadwagą i otyłością, a także z ich historią. Rolą takiej psychoterapii jest zmiana irracjonalnych i dysfunkcyjnych myśli, emocji, przekonań i zachowań poprzez różne proste w założeniu techniki. Odpowiednio dobrane dla danej osoby ćwiczenia pomagają jej robić szybkie postępy. W przypadku utajonych wcześniej problemów trzeba poradzić sobie również z nimi, inaczej cierpienie się nie skończy.

Należy pamiętać, że brak zadowolenia z odchudzania może zwyczajnie wiązać się z nierealistycznym oczekiwaniami i przekonaniami na temat szczupłej sylwetki. Gdy okazuje się, że schudnięcie nie przekłada się automatycznie na brak problemów i poczucie szczęścia, wiele osób może poczuć pustkę. Jeśli był tak zajęty odchudzaniem, że nie zajął się innymi sprawami wokół siebie oraz w sobie, będzie musiał zrobić to po zakończeniu kuracji, by poczuć w końcu satysfakcję ze zmian.

Źródło: Ghost Fat: The Unseen Consequences of Weight Loss Medscape