Zaparcia u dzieci – jak rozpoznać zatwardzenie? Co stosować na zaparcia u niemowlaka i starszego dziecka

Zaparcia u dzieci (potocznie nazywane obstrukcją lub zatwardzeniem) oznaczają stan, w którym maluch wypróżnia się rzadziej niż 2 razy w tygodniu i/lub podczas którego przy oddawaniu stolca towarzyszy znaczny wysiłek. W większości przypadków problem wywołany jest uwarunkowaniami czynnościowymi. Rzadziej zdarza się, że zaparcie u dziecka wynika ze stanu chorobowego. W takim przypadku, dolegliwość może być efektem choroby Hirschsprunga, schorzeń układu nerwowego, układu mięśniowego, niedoczynności tarczycy czy alergii pokarmowej.

Przewlekłe zaparcia stolca dotyczą najczęściej dzieci w wieku od 2 do 4 lat, kiedy to przypada okres nauki kontroli wypróżnień. Dolegliwość ta nieznacznie częściej dotyczy chłopców niż dziewczynek.

Zaparcie u dziecka przed ukończeniem 4 roku życia może być efektem niechęci do korzystania z nocnika. Dzieci w tym wieku mogą czuć jeszcze potrzebę korzystania z pieluchy, więc nie należy ich skłaniać do siadania na nocniku. Jeżeli w takiej sytuacji malec nie może się wypróżnić, ale robi kupę chwilę później, gdy jest już ubrany, należy uzbroić się w cierpliwość. Maluch zacznie sygnalizować swoje potrzeby fizjologiczne dopiero przed drugimi urodzinami. Dalsze nakłanianie dziecka do korzystania z nocnika może skutkować sytuacją, w której dojdzie do mocnego, podświadomego ściśnięcia zwieracza. A to doprowadzi do obstrukcji.

Zaparcia u dzieci – jakie są objawy obstrukcji?

Zaparcia u dzieci objawiają się rzadkim wypróżnianiem, rzadszym niż 2 razy w tygodniu. Stolec jest twardy, suchy i obfity, często przybiera postać "bobków" lub "wałków". W stolcu mogą pojawić się pasemka krwi i/lub ślady śluzu. Defekacji najczęściej towarzyszy ból. Często zdarza się, że malec brudzi bieliznę.

Dość powszechnym symptomem zaparcia jest tzw. postawa retencyjna, która pojawia się wraz z uczuciem parcia. Objawia się to zastyganiem dziecka w jednej pozycji, ściskaniem pośladków i krzyżowaniem nóg. Objawy znikają razem z uczuciem parcia. Wówczas dziecko wraca do swojej normalnej aktywności. 

Jeżeli dziecko brudzi bieliznę, najprawdopodobniej oznacza to, że świadomie powstrzymuje oddanie stolca. Dochodzi wówczas do nagromadzenia mas kałowych w bańce odbytnicy. Taka reakcja może wiązać się z bolesnymi wypróżnieniami. Jeżeli w przeszłości defekacji towarzyszyło uczucie silnego bólu, w mózgu dziecka mogło wytworzyć się coś w rodzaju blokady - malec kojarzy uczucie parcia z przykrym doświadczeniem i stara się powstrzymać wypróżnienie. U nieco starszych dzieci, które nauczyły się już korzystania z nocnika, może być manifestacją chęci dalszego noszenia pieluszki.  

Problemy z wypróżnieniem pojawiają się w przebiegu choroby Hirschsprunga. Dolegliwość ta ma charakter wrodzony i jest związana z brakiem nerwów przywspółczulnych w końcowym odcinku jelita grubego. W takim przypadku występuje szereg objawów towarzyszących. Najczęstsze z nich to:

• rozdęcie brzucha,
• zanik łaknienia,
• wymioty,
• opóźnione oddawanie smółki,
• zaparcia występujące naprzemiennie z biegunkami.

Zaparcia u dzieci – rozpoznanie problemu

Zaparcia u dzieci przeważnie diagnozowane są na podstawie wywiadu lekarskiego i badania fizykalnego. Tylko w niektórych przypadkach pojawia się konieczność wykonania badań diagnostycznych. W takim przypadku zlecana jest manometria anorektalna (inaczej manometria odbytowo-odbytnicza). Badanie polega na rejestrowaniu ciśnień w okolicy zwieraczy i w bańce odbytnicy oraz na rejestracji jej podatności i odruchu zwiotczenia zwieracza wewnętrznego. W tym celu, do bańki odbytnicy wprowadzany jest balon, który następnie zostaje wypełniony.

Kolejne badanie, pomocne w rozpoznaniu zatwardzenia u dziecka, to czas pasażu znaczników z oceną zalegania i rozmieszczenia w jelicie grubym. Przez 6 dni, dziecko połyka 20 znaczników (każdego dnia). Po tym czasie wykonywane jest badanie RTG, pozwalające na dokonanie oceny rozmieszczenia znaczników. W niektórych przypadkach, liczba znaczników zostaje ograniczona lub skracany jest czas ich połykania. 

W przypadku podejrzenia choroby Hirschsprunga, wykonywany jest wlew kontrastowy jelita grubego. Celem potwierdzenia diagnozy pobierany jest bioptat z końcowego fragmentu jelita grubego, który następnie poddawany jest badaniu histopatologicznemu.

Zaparcia u dzieci – leczenie

Zaparcia u dzieci najczęściej podlegają leczeniu farmakologicznemu. Zalegające w odbytnicy masy kałowe usuwa się za pomocą parafiny lub makrogolu. Stosowane są też wlewki doodbytnicze (nazywane lewatywami), najczęściej zawierające mieszankę fosforanową. 

Uwaga! Parafina nie służy do leczenia zaparcia u niemowlaka. W takim przypadku najczęściej stosowana jest wlewka doodbytnicza, sporządzona z fizjologicznego roztworu chlorku sodu, zawierającego dodatek laktulozy. 

Aby zapobiegać zaleganiu stolca, starszym dzieciom podaje się siarczan magnezu, w dawce nieprzekraczającej 15 g na dobę. W przypadku niemowlaków, ten sam efekt jest uzyskiwany dzięki laktulozie, podawanej w maksymalnej dawce wynoszącej 3 ml na każdy kg masy ciała. Pomocne są też preparaty zawierające błonnik. Natomiast leki przeczyszczające takie jak bisakodyl i sennozydy powinny być traktowane wyłącznie jako pomoc doraźna. 

Leczenie zabiegowe zaparć u dzieci ma zastosowanie jedynie w najcięższych przypadkach, w których farmakoterapia nie przynosi oczekiwanego rezultatu. Wykonywany jest zabieg założenia przetoki Malone'a. Polega to na połączeniu wyrostka robaczkowego z powłokami brzucha. Przetoka zawiera otwór, który umożliwia wykonanie płukania jelita grubego. W niektórych przypadkach, konieczne jest usunięcie części okrężnicy. 

Oczekiwane efekty może przynieść też elektrostymulacja. Jeżeli przezskórne pobudzanie jelita grubego nie zdaje egzaminu, lekarz może zadecydować o chirurgicznym wszczepieniu stymulatorów nerwów krzyżowych.

Zaparcia u dzieci – domowe sposoby

Zaparcia u dzieci, o ile wynikają z uwarunkowań czynnościowych, a problemom z wypróżnianiem nie towarzyszą żadne niepokojące objawy, można leczyć domowymi sposobami. W tym celu dziecku codziennie należy podawać szklankę soku owocowego lub jarzynowego. W diecie malca nie powinno zabraknąć surowych owoców i warzyw. Tymczasem z jadłospisu należy wykreślić produkty nasilające zaparcia. Należą do nich: banany, pieczone jabłka oraz gotowana marchewka.

W przypadku niemowląt karmionych piersią, pomocna może być szklanka ciepłej wody. Dobre rezultaty przynoszą też ciepłe okłady na brzuch. Ważne jest, aby o prawidłową dietę zadbała karmiąca mama. Wyeliminować należy sztuczne dodatki i barwniki, substancje konserwujące i oczywiście alkohol – wszystko to szkodzi dziecku. 
Jeżeli zatwardzenie wystąpiło u dziecka karmionego sztucznym mlekiem, problem może rozwiązać zmiana pokarmu. Jeżeli malec zaczyna już przyjmować inne pokarmy, to gęste kleiki i gotowane jabłko warto zastąpić rozcieńczonymi sokami.

Tych dodatków w żywności należy unikać.