Spis treści
Czarny bez jako roślina lecznicza
Czarny bez (Sambucus nigra), nazywany też bzem dzikim, lekarskim czy aptekarskim, to drzewo dorastające 9 m wysokości i występujące powszechnie na terenie całej Polski. Jest rośliną o długiej tradycji stosowania w polskim ziołolecznictwie. Jej prozdrowotne właściwości były znane już w starożytnym Egipcie. Wyróżnia się do 30 oddzielnych podgatunków dzikiego bzu czarnego, a oprócz nich istnieją także odmiany ozdobne, sadzone w ogrodach i parkach. Różnią się przede wszystkim wyglądem liści – niektóre są zielone, inne purpurowe, mają też rozmaite kształty.
Surowcem leczniczym są owoce czarnego bzu (fructus sambuci), a także kwiaty (flores sambuci). Białe kwiaty pojawiają się w czerwcu i lipcu. Są niewielkie i zebrane w duże baldachogrona. Wydzielają charakterystyczny słodki zapach. Owoce zawiązują się pod koniec sierpnia, a czarne, twarde owoce utrzymują się na gałęziach aż do października. Czarny bez łatwo się rozsiewa.
W celach leczniczych wykorzystuje się najczęściej sok i syrop z owoców czarnego bzu, choć zastosowanie znajduje również słodki syrop z jego kwiatów. Surowce te są też wykorzystywane w kosmetyce i kuchni. Najlepiej jest zbierać je w miejscach oddalonych od ulic i domów. Warto szukać ich na terenach zalewowych i skrajach lasów.
Zbiory kwiatów powinny odbywać się w słoneczny dzień, zanim zaczną przekwitać.
Zbierając owoce czarnego bzu, należy uważać na te zielone i częściowo zielone , do użytku nadają się jedynie te dojrzałe i ciemnoczarne. W niedojrzałych znajduje się bowiem toksyczny alkaloid – sambunigryna.
Jakie właściwości prozdrowotne ma czarny bez?
Czarny bez obfituje w korzystne składniki. W kwiatach występują flawonole, odpowiadające za działanie przeciwutleniające – to m.in.:
- kwercetyna,
- kempferol,
- rutyna,
- izokwercytryna,
- hyperozyd,
- izoramnetyna,
- astragalina,
- nikotyfloryna,
- garbniki,
- antyoksydacyjne antocyjany,
- kwasy fenolowe,
- witamina C,
- witaminy z grupy B (kwas foliowy, niacyna, kwas pantotenowy).
W kwiatach występuje nawet 10 razy więcej flawonoli niż w owocach.
Czarny bez jest ceniony przede wszystkim za właściwości bakteriobójcze i wirusobójcze. Dowiedziono, że wyciąg z kwiatów bzu czarnego skutecznie hamuje rozrost bakterii takich jak Bacillus subtilis, Staphyloccocus aureus czy Helicobacter pylori.
Na łamach „Journal of Medicinal Plants Research” udowodniono też, że etanolowe wyciągi z kwiatów bzu czarnego działają też hamująco na rozwój szczepów gronkowca złocistego odpowiedzialnych za niebezpieczne zakażenia szpitalne.
Natomiast badania norweskie omówione w „Journal of Internal Medicine” wykazały, że przyjmowanie syropu z owoców czarnego bzu przyspieszyło zdrowienie u pacjentów zakażonych wirusem grypy średnio o 4 dni w porównaniu z grupą przyjmującą placebo.
Udowodniono ponadto, że niektóre flawonoidy zawarte w owocach bzu czarnego zdolność hamowania działania wirusa grypy H1N1, a ich ekstrakt może hamować namnażanie niektórych szczepów wirusa HIV.
Czarny bez wykazuje też inne udowodnione naukowo korzystne właściwości, m.in. działanie:
- Moczopędne – preparat z bzu czarnego rozszerza naczynia nerkowe i utrudnia resorpcję zwrotną, zachodzącą w ścianach kanalików nerkowych. To sprawia, że syrop z bzu wykazuje działanie moczopędne.
- Przeciwutleniające – kwiaty i owoce czarnego bzu mają także spory potencjał przeciwutleniający. Przyczyniają się hamowania procesów utleniania cholesterolu LDL. Ograniczają też stres oksydacyjny w całym organizmie, co oznacza ich ogólny korzystny wpływ na stan zdrowia.
- Napotne i przeciwzapalne – zarówno owoce, jak i kwiaty czarnego bzu wykazują działanie napotne za sprawą zawartości flawonoidów. Ich spożycie przyczynia się do obniżenia progu pobudzenia ośrodka termoregulacji, a także wzrostu odpowiedzi gruczołów potowych na podniesienie temperatury ciała. Zarówno działanie napotne, jak i przeciwzapalne sprawia, że czarny bez wspomaga powrót do zdrowia podczas przeziębienia czy grypy.
- Wykrztuśne – obecne w surowcu czarnego bzu triterpeny działają drażniąco na zakończenia nerwowe błony śluzowej żołądka, a co za tym idzie, pobudzają ośrodki nerwu błędnego. To powoduje wzrost produkcji wodnistej wydzieliny dróg oddechowych oraz odruch kaszlu. Czarny bez wywołuje też rozkurcz mięśni gładkich oskrzeli, co przekłada się na łatwiejsze odkrztuszanie wydzieliny w stanach zapalnych górnych dróg oddechowych.
- Wspomagające układ odpornościowy – badania przeprowadzone zarówno na grupie osób zdrowych, jak i u pacjentów z infekcjami wykazały, że preparaty z owoców i kwiatów czarnego bzu wyraźnie zwiększały produkcję cytokin. Odkrycie to potwierdzono w kilku badaniach. Udowodniono też, że zwiększają liczbę białych krwinek.
- Obniżające poziom cukru, cholesterolu i lipidów – sok z czarnego bzu przyjmowany w niewielkich, ale regularnych dawkach w połączeniu z odpowiednią dietą obniża poziom lipidów we krwi, jak również stężenie glukozy.
Sok z czarnego bzu – przepis „babci” z Podkarpacia
Sok z czarnego bzu został wpisany w 2010 r. na listę produktów tradycyjnych, w kategorii „napoje” w województwie podkarpackim. Jak podaje Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, na Podkarpaciu sok z owoców czarnego bzu jest robiony i spożywany od wielu lat, a sposób jego sporządzania był przekazywany z pokolenia na pokolenie:
Najpierw zbierano dojrzałe, czarne jagody bzu, najlepiej we wrześniu, bo wtedy są odpowiednio dojrzałe. Należało je oczyścić, przez krótką chwilę sparzać wrzącą wodą (najwyżej kilka minut). Następnie owoce należało zgnieść: można było umieścić je w woreczku lnianym, zgniatać rękami i wyciskać sok albo zgniatano w specjalnej prasce (rzadko). Wyciśnięty sok należało dosłodzić. Osłodzony sok należało podgrzać dość mocno i gorący wlewano do uprzednio przygotowanych butelek lub do słoików.
Jak zrobić sok z czarnego bzu? Prosty przepis z gotowanych owoców wg leśników
Składniki soku z owoców czarnego bzu:
- 2,5 szklanki dojrzałych owoców,
- 6 szklanek wody,
- 4 łyżki imbiru świeżego lub w proszku,
- 2 łyżeczki cynamonu,
- 2-3 goździki,
- 3-5 łyżek miodu do smaku.
Przygotowanie:
Owoce przebierz i umyj, przełóż do garnka. Gotuj na wolnym ogniu z wodą i przyprawami przez ok. 30-45 minut. Po wystudzeniu odcedź sok przez sito. Do cieczy dodaj miód, wymieszaj do rozpuszczenia miodu. Przelej do wyparzonych słoików i pasteryzuj przez 15 minut. Przechowuj w ciemnym, chłodnym miejscu.
Sok czarnego bzu – przeciwwskazania i środki ostrożności
Uznaje się, że przetwory z czarnego bzu z nadają się dla kobiet w ciąży, karmiących i dzieci, choć ich stosowanie w takich zawsze dobrze skonsultować z lekarzem, a także sprawdzić informacje zawarte na opakowaniu produktu.
Należy jednak pamiętać, że przetwory z Sambucus nigra mogą nie być odpowiednie dla każdego. W jego kwiatach wykryto białko zdolne do wywoływania reakcji alergicznych, natomiast w owocach niedojrzałych i niepoddanych obróbce termicznej (a także ogonkach owocowych, łodygach i liściach) znajdują się lektyny oraz toksyczne glikozydy cyjanogenne (np. sambunigryna).
Prawidłowo przygotowany syrop lub sok z owoców (a zwłaszcza ten apteczny, najlepiej ze standaryzowaną dawką wyciągu) jest uważany nie tylko za środek skuteczny, ale też bezpieczny.
Źródła:
- Sok z owoców czarnego bzu Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi
- Jak zrobić sok z czarnego bzu? Przepis leśników TVP3 Regiony
