Otyłość trzeba leczyć, bo sprzyja ponad 200 problemom ze zdrowiem. Kiedy nadwaga to już otyłość? Poznaj przyczyny i skutki otyłości

Otyłość dotyczy już miliarda ludzi na świecie – choruje na nią 650 mln dorosłych, 340 mln nastolatków i 39 mln dzieci. Liczby te ciągle rosną: w ciągu czterech dekad począwszy od 1975 roku częstotliwość występowania otyłości zwiększyła się aż trzykrotnie. Światowa Organizacja Zdrowia podaje także, że do 2025 roku aż 167 mln osób będzie cierpiało z powodu problemów zdrowotnych związanych z otyłością i nadwagą.

Większość światowej populacji mieszka przy tym w krajach, gdzie nadmiar kilogramów przyczynia się do większej liczby zgonów niż niedożywienie. Całym takim regionem jest Europa, gdzie według danych WHO otyłość występuje częściej niż w jakimkolwiek innym rejonie świata poza Amerykami.

Z danych zaprezentowanych 3 maja 2022 r. na Europejskim Kongresie Otyłości wynika, że na naszym kontynencie z nadwagą i otyłością zmaga się już 59 proc. osób dorosłych i prawie 1 na 3 dzieci – problemy te dotykają przy tym 29 proc. chłopców i 27 proc. dziewczynek.

W szacunkach krajowych podaje się, że w 2025 roku otyłych będzie 30 proc. dorosłych Polaków i 26 proc. Polek. Jak podaje Ministerstwo Zdrowia, w 2020 r. problem dotyczył ok. 15 proc. osób obu płci, natomiast otyłość olbrzymia (BMI powyżej 40) występowała u 0,5 proc. mężczyzn i 0,4 proc. kobiet. Nadmierną masę ciała, czyli nadwagę lub otyłość, stwierdzono u przeszło 65 proc. mężczyzn i niemal 46 proc. kobiet.

Otyłość to jednak nie tylko znaczny nadmiar tkanki tłuszczowych, bo również poważne obciążenie dla organizmu – stan ten zwiększa ryzyko rozwoju ponad 200 różnych powikłań i schorzeń!

Otyłość jest chorobą, która charakteryzuje się nadmiernym gromadzeniem tkanki tłuszczowej i występuje wówczas, gdy tłuszcz stanowi powyżej 25 proc. masy ciała u mężczyzn i 30 proc. masy ciała u kobiet. Zazwyczaj jest to bezpośrednim następstwem niewłaściwie zbilansowanej diety, w której podaż kalorii znacznie przewyższa zapotrzebowanie energetyczne organizmu.

Istnieją dwa podstawowe sposoby podziału otyłości. Pierwsza z nich oparta jest na przyczynach, natomiast druga – na pomiarach parametrów ciała. Pod względem źródła rozwoju problemu wyróżnia się dwa jej rodzaje, takie jak:

• Otyłość prosta – inaczej otyłość pierwotna lub alimentacyjna, jest spowodowana zbyt dużą podażą kalorii w stosunku do możliwości metabolicznych organizmu. W przeważającej większości przypadków ten typ otyłości ma podłoże środowiskowe, a jego bezpośrednią przyczyną jest niewłaściwie zbilansowana dieta, obfitująca w wysoko przetworzone produkty. Związana jest ona także z niedoborem aktywności fizycznej. Co ważne, w 98 proc. przypadkach zdiagnozowanej otyłości u dzieci jest to otyłość alimentacyjna.
• Otyłość wtórna – związana jest ze współwystępowaniem różnych chorób, najczęściej: endokrynologicznych (niedoczynności tarczycy, choroby Cushinga, niedoboru hormonu wzrostu, hipogonadyzmu), genetycznych (zespołu Pradera-Willego, zespołu Lawrence-Mona-Biedla, zespołu Turnera, zespołu Klinefeltera), a także chorób zwyrodnieniowych i wad rozwojowych. Oprócz tego otyłość wtórna może być związaną z przyjmowaniem leków, w tym zwłaszcza: przeciwdepresyjnych, przeciwpadaczkowych, insuliny, pochodnych sylfonylo-mocznika i beta-adrenolityków.

Biorąc pod uwagę badania antropometryczne, również wyróżnia się dwa typy otyłości, a są to:

• otyłość brzuszna – nazywana również otyłością androidalną, centralną, trzewną lub wisceralną, dla której właściwy jest przyrost tkanki tłuszczowej w obrębie brzucha. Ten typ otyłości stanowi szczególne zagrożenie rozwojem chorób układu naczyniowo-sercowego, zespołu metabolicznego, cukrzycy, a także chorób nowotworowych.
• Otyłość pośladkowo-udowa – nazywana również otyłością gynoidalną, która charakteryzuje się nagromadzeniem tkanki tłuszczowej w obrębie bioder i pośladków. Ten typ otyłości nie jest aż tak szkodliwy, jak otyłość brzuszna. Najczęściej występuje w wieku pomenopauzalnym.

Rozwój otyłości może być uwarunkowany wieloma zróżnicowanymi czynnikami, w tym głównie: środowiskowymi, socjoekonomicznymi, genetycznymi i psychologicznymi. Wbrew pozorom i powszechnym mitom na temat otyłości, predyspozycje genetyczne odpowiadają zaledwie za ok. 25 proc. przypadków otyłości.

Otyłość częściej diagnozowana jest u bliźniąt jednojajowych, a także u osób, których co najmniej jeden rodzic zmagał się nadmiernym przyrostem tkanki tłuszczowej. Co ważne, w przypadku, gdy otyłość występuje u obojgu rodziców, ryzyko jej wystąpienia u dziecka zwiększa się aż 13-krotnie.

Biorąc pod uwagę czynniki genetyczne, można wyróżnić trzy typy otyłości:

• otyłość jednogenowa – występuje stosunkowo rzadko, zazwyczaj dotyczy ona mutacji genu MC4R.
• otyłość wchodząca w skład zespołu genetycznego – charakteryzuje się współwystępowaniem niesprawności intelektualnej i zaburzeń narządowych,
• otyłość wielogenowa – nie jest związana z mutacją genów, a poliformizmem DNA (różnic w kodzie populacji).

Największy wpływ na rozwój otyłości mają zdecydowanie czynniki środowiskowe, czyli nieodpowiednio zbilansowana dieta i brak aktywności fizycznej. Nie bez znaczenia jest w tym kontekście także, że otyłość występuje przede wszystkim w krajach wysokorozwiniętych, ponieważ postęp technologiczny, zmniejszenie powierzchni terenów zielonych i wysoki poziom zanieczyszczeń powietrza wpływają negatywnie na kondycję fizyczną współczesnego człowieka. Rozwojowi otyłości sprzyja również łatwy dostęp do wysokoprzetworzonej żywności (zwłaszcza typu „fast food"), wysokokalorycznych przekąsek i produktów gotowych (zupek typu „instant”), a w ostatnich czasach winne są także reklamy jedzenia i popularność zamawiania go z dowozem.

Wśród środowiskowych czynników przyczyniających się do występowania otyłości można również wymienić zachowania żywieniowe, które związane są bezpośrednio z marketingiem i stosunkowo małą wiedzą na temat jakości ogólnodostępnych produktów spożywczych (wiele osób nie czyta etykiet, a co więcej – nawet nie potrafi ich prawidłowo rozczytać). Istotną rolę w rozwoju otyłości odgrywają również uwarunkowania społeczno-kulturowe. W przypadku otyłości u dzieci duże znaczenie mają nawyki rodziców związane z dietą, a uzależnione są one od wykształcenia i statusu socjoekonomicznego rodziny.

Kluczową rolę w diagnozowaniu otyłości odgrywa określenie poziomu tkanki tłuszczowej w organizmie. W tym celu stosuje się różne metody, z których największą popularnością cieszy się obliczanie wskaźnika BMI (Body Mass Index). Można go określić, dzieląc masę ciała (w kilogramach) przez wzrost (w metrach) poniesiony do kwadratu.

Ten marker otłuszczenia ciała nie jest jednak precyzyjny, ponieważ nie uwzględnia składu masy ciała (zawartość tkanki tłuszczowej, tkanki mięśniowej i wody) ani proporcji w jego budowie. Wobec tego nie jest on miarodajny w przypadku osób aktywnych fizycznie, zwłaszcza o atletycznej sylwetce.

Jak wynika z klasyfikacji otyłości u osób dorosłych, według Światowej Organizacji Zdrowia występuje ona przy BMI przekraczającym wartość 30 kg/m2:

Inne metody diagnostyczne pomocne w diagnozowaniu otyłości to określanie parametrów takich jak np.:

• Wskaźnik Cola'a (LMS – Last Mean Square), który znajduje zastosowanie w głównej mierze przy diagnozowaniu otyłości u dzieci. Wzór: LMS = (MR x WS/WR x MS) x 100 (MR – rzeczywista masa ciała, MS – średnia wysokość dla wieku dziecka, WR – rzeczywista wysokość badanego dziecka, MS – średnia masa ciała dla wieku dziecka).
• BAI (Body Adiposity Index), który można obliczyć, dzieląc obwód bioder przez wysokość ciała pomnożoną przez 1,5).
• WC (Waist Circumference), który można wyznaczyć przez pomiar obwodu pasa.
• WHR (Waist to Hip Ratio), który można obliczyć dzieląc obwód pasa przez obwód bioder, a najlepiej określa występowanie otyłości brzusznej.
• WhtR (Waist to Height Ratio), który wyraża stosunek obwodu pasa do wysokości ciała.
• Absorpcjomtria promienowania X (DEXA), która pozwala na precyzyjny pomiar tkanki tłuszczowej za pośrednictwem zjawiska osłabienia wiązki promieniowania jonizującego.

W leczeniu otyłości zastosowanie znajdują metody zachowawcze i chirurgiczne – przy czym te drugie wdraża się w przypadku znacznej otyłości. Podstawą jest zmiana nawyków żywieniowych, zwiększenie poziomu aktywności fizycznej i wsparcie psychologiczne (zarówno od znajomych i rodziny, jak i od specjalisty).

W diecie wspomagającej proces leczenia otyłości bardzo ważne jest nie tylko ograniczenie spożywanych kalorii, ale również zwracanie uwagi na jakość spożywanych produktów. Rekomendowanym rozwiązaniem jest zrezygnowanie ze spożywania produktów o wysokim indeksie glikemicznym i wybór tych, które mają niskie IG. Należy odstawić słodycze i słodkie napoje gazowane. Niezbędna jest również optymalna podaż płynów (najlepiej wody niegazowanej), która pozytywnie wpływa na proces przemiany materii. Niemniej ważna jest również regularność posiłków – zaleca się jeść 4-5 razy dziennie co 3 godziny.

Tempo chudnięcia nie powinno przekraczać 0,5-1 kg na tydzień, co przekłada się na 2-4 kg na miesiąc.

Ważnym elementem zarówno w leczeniu, jak i profilaktyce otyłości jest aktywność fizyczna. Dobrym rozwiązaniem jest poświęcanie ok. 30 minut na umiarkowaną aktywność (np. szybki marsz, trucht). Niekiedy leczenie nadmiernego przyrostu masy ciała wymaga również specjalistycznego wsparcia psychologicznego.

Według The American College of Sport Medicine (ACSM) w celu zgubienia zbędnych kilogramów należy wykonywać ćwiczenia o średniej intensywności przez 250-300 minut tygodniowo, co odpowiada średnio 2000 spalonym kaloriom.

Wówczas, gdy leczenie zachowawcze (w postaci zmiany stylu życia) nie przynosi zadowalających rezultatów, konieczne jest wdrożenie farmakoterapii. W Polsce dostępne leki przeznaczone do terapii otyłości to orlistat i liraflutyd. Ten pierwszy jest inhibitorem lipazy tłuszczowej, który ogranicza przyswajanie tłuszczów. Przy jego stosowaniu należy utrzymywać dietę o niskiej zawartości tego składnika. Natomiast liraflutyd redukuje głód poprzez działanie podobne do hormonu GLP-1, który wydzielany jest w jelitach po posiłku. Środek ten, który wspomaga redukcję zwłaszcza tłuszczu brzusznego, stosuje się również leczeniu innych chorób, m.in. cukrzycy typu 2. Należy przy tym pamiętać, że leki na otyłość są przepisywane tylko w ściśle określonych przypadkach, a terapia obarczona jest działaniami ubocznymi.

Natomiast wskazaniem do chirurgicznego leczenia otyłości jest BMI powyżej 40. Większość metod właściwych dla tej dziedziny chirurgii ma na celu zmniejszyć objętość żołądka lub zmniejszyć poziom wchłaniania poszczególnych składników pokarmowych.

Najpowszechniejsze zabiegi z zakresu chirurgii bariatrycznej to:

• pionowa plastyka żołądka,
• operacja ominięcia żołądkowego z użyciem pętli Roux-en-Y,
• założenie balonu żołądkowego,
• opasanie żołądka (gastric band).

– Trzeba pamiętać, że choć dieta i ćwiczenia fizyczne mogą pomóc w utrzymaniu prawidłowej wagi, to niektórym osobom trudno jest schudnąć tymi metodami. Właśnie dla tej grupy pacjentów jak i osób z innymi schorzeniami, w tym cukrzycą typu 2, nadciśnieniem i chorobami serca, utrata wagi może okazać się krytyczna – mówi prof. dr hab. n. med. Tomasz Rogula, specjalista chirurgii bariatrycznej.

Otyłość jest chorobą pociągającą za sobą wiele negatywnych konsekwencji zdrowotnych. Jej bagatelizowanie może przyczynić się do rozwoju chorób, które stanowią zagrożenie nie tylko dla zdrowia, ale również dla życia.

Najbardziej chorobogennym typem otyłości jest otyłość brzuszna, która wiąże się z występowaniem niekorzystnym profilem lipidowym (lipodogram), podwyższonym ciśnieniem tętniczym i zwiększoną masą lewej komory serca.

Otyłość przyczynia się do rozwoju około dwustu powikłań i schorzeń. Do najpowszechniejszych konsekwencji zdrowotnych otyłości należą:

• zaburzenia lipidowe,
• miażdżyca,
• nadciśnienie tętnicze,
• choroba niedokrwienna serca,
• zawał mięśnia sercowego,
• udar mózgu,
• bezdech senny,
• astma oskrzelowa,
• zespół metaboliczny,
• cukrzyca typu 2,
• zaburzenia hormonalne,
• problemy z płodnością,
• przedwczesne dojrzewanie płciowe,
• choroby zwyrodnieniowe stawów,
• niska samoocena,
• obniżone wyniki w nauce i pracy,
• depresja.

Otyłość jest problemem o skali globalnej, co wymusza opracowywanie złożonych programów mających na celu zapobiegać jej rozwojowi. Taką strategię opracowali badacze z McKinsey Global Institute:

• aktywny transport,
• świadczenia zdrowotne,
• poprawa jakości serwowanych posiłkach w stołówkach szkolnych i innych miejscach zbiorowego żywienia,
• ograniczenie dostępności wysokokalorycznych produktów spożywczych,
• odpowiednie etykietowanie produktów,
• edukacja rodziców w zakresie żywienia dzieci,
• ograniczenie promocji spożywczych, zachęcających do kupna większej liczby wysokokalorycznych produktów,
• kampanie społeczne promujące zdrowy tryb życia,
• zmiana polityki rolnej w celu zmniejszenia cen żywności ekologicznej,
• zwiększenie dostępności do terenów zielonych i zachęcanie do regularnej aktywności fizycznej na świeżym powietrzu,
• programy pracownicze angażujące pracowników do zdrowego stylu życia (m.in. przez konkursy zespołowe).