Mózg – budowa i funkcje poszczególnych elementów. Najczęstsze choroby i urazy mózgu

Budowa człowieka jest stosunkowo nietypowa, bowiem żaden inny gatunek wśród ssaków w toku ewolucji nie zdecydował się na zachowywanie na stałe pionowej postawy ciała. Wymagało to wielu ewolucyjnych przystosowań, choćby takich jak skrócenie twarzoczaszki albo zanik ogona, a w efekcie znacznie obciążyło także kręgosłup. Wszystko to po to, żeby duży mózg homo sapiens uzyskał optymalne warunki do działania.

Mózg (cerebrum) to jeden z najważniejszych organów z naszym ciele, odznaczający się na tle innych swoją skomplikowaną budową. U człowieka „mózg” odnosi się do struktury zwanej mózgowiem, która wraz z rdzeniem kręgowym tworzy ośrodkowy układ nerwowy. To właśnie te struktury kontrolują podstawowe funkcje życiowe, jak oddychanie czy praca serca.

Masa mózgu zmienia się na przestrzeni życia. Mózg niemowląt waży ok. 300 gramów, natomiast średnia objętość tego narządu u dorosłego człowieka przeciętnie wynosi ok. 1100-1400 gramów. Mózg kobiecy waży przy tym mniej – ok. 1100 g, niż mózg mężczyzny ważący ok. 1250 gramów.

Mózgowie niemal całkowicie wypełnia jamę czaszki. W jego budowie wyróżnia się:

• dwie półkule, prawą i lewą, oddzielone od siebie szczeliną podłużną,
• móżdżek zlokalizowany w tylnym dole czaszki,
• międzymózgowie, które dzieli się na podwzgórze, wzgórzomózgowie i niskowzgórze,
• pień mózgu spoczywający na podstawie czaszki i oddzielony od półkul szczeliną poprzeczną. W jego budowie wyróżnia się rdzeń przedłużony, most i śródmózgowie.

Mózgowie jest największą częścią mózgu. Tworzą je dwie półkule oddzielone od siebie szczeliną podłużną, natomiast połączone są włóknami nerwowymi zlokalizowanymi w spoidle wielkim, które nazywane są również ciałem modzelowatym.

Prawa półkula odpowiada za kreatywność, wyobraźnię i myślenie abstrakcyjne, natomiast lewa kontroluje m.in. mowę i logiczne myślenie. Przyjmuje się, że u ludzi jedna z półkul dominuje nad drugą.

Powierzchnia mózgu jest silnie pofałdowana. Zewnętrzną część mózgowia stanowi kora mózgu zbudowana z istoty szarej, natomiast pod nią znajduje się istota biała. W istocie szarek zlokalizowane są ciała neuronów, czyli komórek nerwowych, natomiast istotę białą stanowią aksony, czyli włókna komórek nerwowych.

W obrębie półkul mózgowych wyróżnia się tzw. płaty mózgu. To obszary kory mózgowej podzielone pod względem pełnionych funkcji, do których należy m.in. koordynowanie czynności życiowych. Zaczynając od przedniej części mózgowia, wyróżnia się następujące płaty mózgu:

• Płat czołowy. Odpowiada za abstrakcyjne myślenie, mowę i planowanie ruchów, a także zachowania społeczne. Koordynuje emocje oraz motywację.
• Płat ciemieniowy. Najbardziej zaangażowany w procesy przetwarzania informacji oraz rozumienie języka pisanego. Odpowiada również za świadomość przestrzenną ciała i otoczenia oraz zmysł dotyku.
• Płat potyliczny. To obszar mający kluczowe znaczenie dla zmysłu wzroku, ponieważ w jego obrębie znajduje się pole wzrokowe. Płat ten koordynuje procesy ukierunkowane na wizualne przetwarzanie słów oraz nazywanie przedmiotów.
• Płat skroniowy. Odpowiada za rozumienie mowy, rozpoznawanie twarzy, ma również kluczowe znaczenie w kontrolowaniu zmysłu słuchu.
• Płat limbiczny, nazywany też brzeżnym. Odpowiada za empatię, popęd seksualny, odbiór bodźców węchowych i smakowych, a także głodu i pragnienia.

Pień mózgowy wraz z mózgowiem tworzą ośrodkowy układ nerwowy. W budowie zlokalizowanego u postawy czaszki pnia mózgowego wyróżnia się:

• śródmózgowie,
• rdzeń przedłużony,
• most.

Najważniejszą funkcją pnia mózgu jest koordynowanie przebiegu procesów życiowych niezbędnych do przetrwania. W tej strukturze zlokalizowane są:

• ośrodek oddychania,
• ośrodek termoregulacji,
• ośrodek koordynujący pracę serca i ciśnienie tętnicze krwi,
• ośrodek koordynujący przebieg procesów metabolicznych,
• ośrodek odpowiedzialny za integrowanie bodźców czuciowych i ruchowych,
• ośrodki zawiadujące czynnościami odruchowymi (takimi jak np. kichanie, kaszel, pocenie się czy połykanie).

Móżdżek (cerebellum), podobnie jak mózg, zbudowany jest z dwóch półkul połączonych ze sobą strukturą nazywaną robakiem móżdżku. Od zewnątrz móżdżek pokrywa kora zbudowana z istoty szarej, a tuż pod nią znajduje się ciało rdzenne zbudowane z istoty białej. W obrębie każdej z półkul wyodrębnia się trzy płaty:

• przedni,
• kłaczkowo-grudkowy,
• tylny.

Głównym zadaniem móżdżku jest kontrolowanie czynności ruchowych organizmu. Ta niewielkich rozmiarów struktura jest odpowiedzialna za precyzję i płynność wykonywanych ruchów. Ponadto jest związana z zachowaniem równowagi, a także z utrzymywaniem prawidłowego napięcia mięśni.

Jako że mózg jest częścią ośrodkowego układu nerwowego, nieprawidłowościami w zakresie jego budowy oraz funkcjonowania zajmuje się neurolog. Niektóre wady budowy mózgu powstają jeszcze w embrionalnym stadium rozwoju człowieka, inne pojawiają się jako powikłania rozmaitych schorzeń, urazów oraz działalności patogenów.

• Udar mózgu

Dochodzi do niego w wyniku zaburzenia krążenia mózgowego. Przyczyną udaru mózgu może być zarówno jego niedokrwienie, jak i krwotok (śródmózgowy lub podpajęczynówkowy). Objawy udaru mózgu różnią się w zależności od lokalizacji uszkodzenia oraz typu.

Krwotoczny udar mózgu objawia się silnym bólem głowy, nudnościami (może dojść do wymiotów) oraz utratą przytomności w ciągu kilku minut. Potem następuje śpiączka. Mniejsze udary krwotoczne zlokalizowane w określonych płatach objawiają się niedowładem połowiczym, zaburzeniami czucia, niedowidzeniem kwadrantowym lub połowiczym.

Niedokrwienny udar mózgu objawia się niedowładem albo porażeniem jednej strony ciała i zaburzeniami mowy. Inne objawy to afazja, osłabienie czucia po jednej stronie ciała, zaburzenia umiejętności czytania i pisania, rozpoznawania i identyfikowania, liczenia, niedowidzenie, zaburzenia przełykania oraz zaburzenia świadomości.

Jest to stan zagrażający życiu, który może także być przyczyną trwałego kalectwa. Udar mózgu stanowi trzecią pod względem częstotliwości przyczynę zgonów. Kluczowy jest czas, który upływa od wystąpienia symptomów do udzielenia pomocy medycznej w specjalnym oddziale szpitalnym.

• Wstrząśnienie mózgu

Do wstrząśnienia mózgu dochodzi najczęściej wskutek urazu. Polega ono na zaburzeniu pracy pnia mózgu, którego objawem jest zwykle utrata przytomności. Potoczną nazwą wstrząśnienia mózgu jest wstrząs mózgu – jej nieprawidłowość polega na tym, że wstrząśnienie jest klasyfikowane jako łagodna postać urazowego uszkodzenia, podczas gdy wstrząsem nazywamy stan zagrożenia życia, w którym na skutek niedostatecznej podaży tlenu i substancji odżywczych dochodzi do upośledzenia pracy wielu narządów.

Utrata przytomności w przypadku wstrząśnienia mózgu jest spowodowana zaburzeniem działania układu siatkowatego, czyli tzw. kory pnia mózgu w związku z ruchem obrotowym. Trwa najczęściej do 1 godziny. Zdarzają się sytuacje, w których nieprzytomność wydłuża się, lecz nie może trwać dłużej niż 6 godzin. Inne objawy wstrząśnienia mózgu to:

• niepamięć wsteczna,
• nudności,
• wymioty,
• ból głowy,
• zaburzenia równowagi,
• oraz bradykardia.

• Kleszczowe zapalenie mózgu

Kleszczowe zapalenie mózgu występuje wskutek działania flawiwirusa przenoszonego przez kleszcze. Do zakażenia dochodzi najczęściej drogą ukłucia przez zakażonego owada – znacznie rzadziej zdarza się zakażenie wskutek spożycia surowego mleka zakażonego zwierzęcia.

Kleszczowe zapalenie mózgu cechuje przebieg dwufazowy. Najpierw pojawiają się symptomy, które łatwo pomylić z grypą, a także nudności, wymioty i biegunka. W kolejnych etapach choroby dochodzi do neuroinfekcji, która może obejmować mózg, móżdżek, rdzeń kręgowy oraz opony mózgowo-rdzeniowe. W 70-80% przypadków w ogóle nie dochodzi do neuroinfekcji, a po około 7 dniach następuje samoistne wyleczenie.

Jeżeli doszło do zapalenia mózgu lub innej postaci neuroinfekcji objawy ustępują najczęściej po 2-3 tygodniach, przez kilka miesięcy mogą jednak pojawiać się nieprawidłowości związane z niedowładem, upośledzeniem pamięci oraz zaburzeniami czucia. Śmiertelność w wyniku kleszczowego zapalenia mózgu to około 1% zgonów.

W związku z tym, że kleszczowe zapalenie mózgu jest powodowane zakażeniem wirusowym, są dostępne szczepionki ochronne. Należy ono do szczepień zalecanych przez Ministerstwo Zdrowia i składa się z dawki podstawowej oraz szczepień przypominających co trzy lata.

• Tętniak mózgu

Powstanie tętniaka jest związane z osłabieniem którejś z warstw tworzących tętnicę. Pod naporem ciśnienia krwi dochodzi do uwypuklenia, które grozi pęknięciem. Choć przyczyny powstawania tętniaków nie są do końca rozpoznane, uważa się, że mają one związek z:

• uwarunkowaniami genetycznymi,
• występowaniem nadciśnienia tętniczego,
• zapaleniem ścian tętnicy,
• miażdżycą,
• zakrzepicą.

Proces powstawania tętniaka mózgu jest długi, dlatego zwykle wykrywa się go dopiero około czwartej, piątej lub dalszych dekadach życia. Najczęściej tworzy się w rozwidleniach i rozgałęzieniach naczyń. Z czasem ciśnienie krwi dodatkowo osłabia ścianę tętnicy i może dojść do pęknięcia tętniaka. Czynnikiem ryzyka jest podwyższone ciśnienie – na przykład w wyniku wysiłku – lub uraz mechaniczny. Częściej dochodzi także do pęknięcia tętniaków o dużych rozmiarach (powyżej 10 mm).

Tętniak mózgu najczęściej nie daje objawów aż do przerwania ściany naczynia i powstania krwotoku podpajęczynówkowego, czasem jednak powoduje symptomy podobne do guza – bóle głowy oraz zaburzenia tych funkcji mózgu, za które odpowiadają części mózgu, które uciska. Pęknięcie tętniaka wiąże się z silnym bólem głowy, światłowstrętem oraz uczuciem sztywności karku – jest sytuacją zagrażającą życiu. Niezbędne jest wezwanie karetki, natomiast chory powinien oczekiwać na jej przyjazd w pozycji leżącej, ponieważ wysiłek fizyczny może spowodować kolejne krwawienia.

Żródło:

• Ignasiak Z.: Anatomia narządów wewnątrznych i układu nerwowego człowieka. Wydanie II. Elsevier Urban &Partner. Wrocław, 2014.