Zapalenie osierdzia – czym jest i jakie daje objawy? Sprawdź, na czym polega diagnostyka i leczenie zapalenia osierdzia!

Co to jest osierdzie?

Osierdzie jest włóknisto-surowiczym workiem, który otacza mięsień sercowy. Składa się ono z dwóch części: osierdzia trzewnego i osierdzia ściennego, które oddzielone są od siebie jamą osierdziową, zawierającą płyn surowiczy (tzw. ultrafiltr osocza) w objętości ok. 10-45 ml. Podstawową funkcją osierdzia jest ochrona serca i zapewnienie mu prawidłowej hemodynamiki, czyli dynamiki przepływu krwi. Oprócz tego osierdzie zapobiega gwałtownemu rozszerzaniu jam serca podczas aktywności fizycznej, a także stabilizuje położenie anatomiczne serca i zapobiega jego przemieszczaniu się.

Jakie są przyczyny zapalenia osierdzia?

Zapalenie osierdzia może być traktowane jako autonomiczna jednostka chorobowa lub jako objaw kliniczny choroby ogólnoustrojowej. Jest ono stosunkowo częstym schorzeniem o zróżnicowanym podłożu i przyczynach występowania. Szacuje się, że w ok. 30 proc. przypadków zapalenia osierdzia lekarze mają problem z ustaleniem jednoznacznej etiologii (wówczas mówi się o idiopatycznym zapaleniu osierdzia). Może ono przebiegać jako zapalenie ostre, przewlekłe (trwające ponad 3 miesiące) i nawracające. Przyczyny zapalenia osierdzia można podzielić na: infekcyjne, nieinfekcyjne i autoimmunologiczne.

Jak wynika z najnowszych ustaleń Amerykańskich Centrów Kontroli i Prewencji Chorób (CDC) zapalenie osierdzia wraz z zapaleniem mięśnia sercowego jest także rzadkim powikłaniem po przyjęciu szczepionki typu mRNA (Pfizera i Moderny) u nastoletnich chłopców w przedziale wiekowym 12-17 lat.

Infekcyjne przyczyny zapalenia osierdzia to:

• zakażenie wirusowe (wirusy grypy, adenowirusy, wirusy Coxsackie, wirusy zapalenia wątroby prowadzące do WZW, wirus HIV),
• zakażenie ropne (paciorkowce, gronkowce, dwoinki rzeżączki, streptokoki),
• zakażenie gruźlicze,
• zakażenie grzybicze.

Nieinfekcyjne przyczyny zapalenia osierdzia to:

• mocznica (tzw. mocznicowe zapalenie osierdzia),
• ostry zawał serca,
• urazy klatki piersiowej,
• rozwarstwienie aorty,
• zatorowość płucna,
• szkorbut,
• obrzęk śluzowaty,
• gorączka śródziemnomorska
• szczepienie przeciw COVID-19.

Autoimmunologiczne przyczyny zapalenia osierdzia to:

• toczeń rumieniowato-układowy,
• reumatoidalne zapalenie stawów,
• ziarniniak Wegenera,
• twardzina,
• zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa,
• zapalenie wielomięśniowe,
• zapalenie skórno-mięśniowe,
• guzkowe zapalenie tętnic.

Objawy zapalenia osierdzia

Podstawowe objawy zapalenia wsierdzia to:

• temperatura ciała powyżej 38 stopni Celsjusza,
• ból w klatce piersiowej, który w większości przypadków ma charakter bólu opłucnowego, co w praktyce oznacza, że jest uzależniony od fazy oddechowej. Nasila się on przy kaszlu i w pozycji leżącej,
• szmery tarcia osierdzia, które są zjawiskiem osłuchowym najlepiej słyszalnym podczas zatrzymania oddechu w pozycji siedzącej. Nierozpoznanie tego szmeru jest stosunkowo częstym błędem diagnostycznym,
• podwyższone OB, CRP i leukocytoza (podwyższona wartość białych krwinek),
• wysięk osierdziowy, który widoczny jest w RTG klatki piersiowej i badaniu echo kardiologicznym (echo serca),
• powiększenie sylwetki serca,
• tamponada serca (w zaawansowanym stadium zapalenia osierdzia).

Diagnostyka zapalenia osierdzia

W większości przypadków klinicznych lekarze przy diagnozowaniu zapalenia osierdzia nie skupiają się na poszukiwaniu czynnika, odpowiedzialnego za tę chorobę. Już lekarz podstawowej opieki zdrowotnej (medycyny rodzinnej) przy osłuchu pacjenta stetoskopem powinien słyszeć szmery tarcia osierdzia, które stanowią podstawę do dalszej diagnostyki: RTG klatki piersiowej, EKG serca, echo serca i konsultacji kardiologicznej. Wśród badań wykorzystywanych w diagnostyce zapalenia osierdzia przeprowadzane są:

• EKG, w którego zapisie można zaobserwować wklęsłe uniesienie odcinka ST i obniżenie odcinka PQ (takie anomalia występują u ok. 60 proc. pacjentów z zapaleniem osierdzia),
• testy serologiczne, w tym głównie: liczbę białych krwinek, OB, markerów zapalenia, stężenia białka C-reaktywnego,
• RTG klatki piersiowej, w którym można zaobserwować powiększenie sylwetki serca,
• echokardiografia, która powinna być wykonana u pacjentów z zaburzeniami hemodynamicznymi,
• tomografia komputerowa, która podobnie jak rezonans magnetyczny jest badaniem bardzo dokładnym, pozwalającym nie tylko na zobrazowanie wysięku płynu surowiczego z osierdzia, ale również na pomiar grubości ścian osierdzia.

Leczenie zapalenia osierdzia

Leczenie zapalenia osierdzia zazwyczaj przebiega zgodnie z wytycznymi Europejskiego Towarzystwa Kardiologicznego. W przypadku, gdy zapalenie osierdzia nie ma etiologii wirusowej lub idiomatycznej, to wówczas zaleca się leczenie przyczynowe. Jednakże w większości przypadków polega ono jedynie na łagodzeniu dotkliwości objawów i minimalizowaniu ryzyka wystąpienia groźnych powikłań.

Podstawą w leczeniu zapalenia osierdzia o podłożu wirusowym lub idiomatycznym (ok. 60-70 proc. przypadków klinicznych) jest przyjmowanie niesteroidowych leków przeciwzapalnych (NLPZ). Ich głównym celem jest uśmierzenie bólu i wyeliminowanie stanu zapalnego. Skutecznym środkiem w niwelowaniu intensywnych dolegliwości bólowych, towarzyszących zapaleniu osierdzia jest kolchicyna. Wśród jej pozytywnego działania można wymienić także: zminimalizowanie ryzyka powikłań i nawrotów choroby. W zapaleniu osierdzia niekiedy stosuje się również glikokortykosteroidy, które mimo swojego pozytywnego działania, wiążą się z wysokim ryzykiem wystąpienia nawrotów choroby.

Źródła:

1. Dębska J., Pasierski T., Ostre zapalenie osierdzia – rozpoznanie i leczenie w świetle nowych wytycznych ESC. Choroby Serca i Naczyń. 2016; 2: 113-119.
2. Wróbel M., Choroby osierdzia: rozpoznawanie i leczenie. Medycyna po Dyplomie; 2011; 9.