Rak prostaty (rak gruczołu krokowego) – objawy i leczenie. Jakie są normy badania PSA i czy podwyższony poziom świadczy o raku stercza?

Gruczoł krokowy, nazywany również sterczem lub prostatą, jest narządem należącym do męskiego układu płciowego. Ma on wielkość kasztana i zlokalizowany jest poniżej pęcherza moczowego w miednicy mniejszej. Złożony jest z dwóch płatów, które połączone są przesmykiem (węziną). Prostata otoczona jest torebką zbudowaną z mięśni gładkich, które kurczą się podczas wytrysku nasienia (spermy). W gruczole krokowym znajduje się część cewki moczowej – dlatego też w stanach chorobowych, charakteryzujących się przyrostem prostaty, występują problemy z oddawaniem moczu. Nie bez znaczenia przy tym jest, że część stercza przylega do odbytnicy. Z tego względu stan prostaty najłatwiej sprawdza się, wykonując badanie per rectum (palcem przez odbytnicę).

Czytaj również: Movember – wąsy mają prowokować do dyskusji o zdrowiu intymnym mężczyzn. Zbadaj się, aby uniknąć rozwoju raka prostaty i jąder

Na raka gruczołu krokowego narażeni są w głównej mierze mężczyźni po 40. roku życia – przy czym szczyt zachorowania na ten nowotwór przypada na 7. i 8. dekadę życia. Etiologia tej choroby nie jest do końca poznana. Można mówić jedynie o czynnikach ryzyka rozwoju raka prostaty. Wśród nich najczęściej wskazuje się na czynniki: hormonalne, genetyczne, zakaźne i związane z niewłaściwym stylem życia. Niezwykle istotną rolę w patogenezie raka stercza odgrywa wiek. Według szacunków nowotwór ten dotyczy aż połowy mężczyzn po 70. roku życia. Przy czym bardzo rzadko jest on diagnozowany u mężczyzn poniżej 50. roku życia.

Czytaj także: W Polsce nastąpił wzrost śmiertelności z powodu raka prostaty. Nowotwór jest zbyt późno rozpoznawany. Będą zmiany w leczeniu

Wśród przyczyn raka gruczołu krokowego wymienia się również udział czynników hormonalnych – w tym przede wszystkim rolę androgenów (męskich hormonów płciowych), których poziom obniża się wraz z wiekiem. Potwierdzeniem istnienia zależności pomiędzy rakiem prostaty a czynnikami hormonalnymi jest to, że nowotwór ten nie rozwija się u mężczyzn wykastrowanych.
Wśród innych możliwych przyczyn rozwoju raka prostaty, wymienia się także:

• predyspozycje genetyczne – według badań występowanie nowotworu gruczołu krokowego w rodzinie znacznie zwiększa ryzyko zachorowania na tę chorobę,
• narażenie na działanie toksycznych substancji – związane z ryzykiem zawodowym wpisanym w wykonywaną pracę,
• dieta bogata w nienasycone kwasy tłuszczowe,
• zakażenie wirusowe – Herpes Virus 2, Cytomegalovirus.

Rak prostaty zajmuje drugie miejsce w niechlubnym rankingu najbardziej śmiercionośnych nowotworów u mężczyzn.

Rak gruczołu krokowego przez długi czas rozwija się bezobjawowo, a osoby nim dotknięte zazwyczaj trafiają do urologa z powodu przyrostu prostaty lub podwyższonego poziomu PSA. Wczesne symptomy nowotworu stercza zazwyczaj są niespecyficzne i bardzo łatwo utożsamić je z innymi chorobami – np. wspomnianym już przyrostem prostaty.

Czytaj też: Od 1 lipca nowa lista leków refundowanych. Duże zmiany w refundacji insulin i środków stosowanych w in vitro

Wczesne objawy raka prostaty to:

• problemy z oddawaniem moczu,
• poczucie ciągłego parcia na mocz,
• Częstomocz,
• bóle podbrzusza,
• zaburzenia w oddawaniu stolca,
• obrzęk kończyny dolnej,
• krwiomocz,
• zakażenia dróg moczowych.

Czytaj także: Zdrowie intymne mężczyzn to nie tabu. Weź udział w „Movember” i zapuść wąsy

W większości przypadków (ok. 75 proc.) rak prostaty zostaje wykryty w początkowym stadium rozwoju, co znacznie zwiększa szanse na całkowite wyleczenie. Co ważne, nowotwór gruczołu krokowego nie boli. Silne dolegliwości bólowe mogą powodować przerzuty, które najczęściej występują w kręgosłupie, żebrach, kościach miednicy i czaszki.

Podstawowym badaniem diagnostycznym nie tylko przy raku prostaty, ale przy wszystkich innych chorobach gruczołu krokowego, jest badanie per rectum (badanie palcem przez odbytnicę). Dzięki temu można bardzo szybko ocenić część gruczołu, która przylega do odbytnicy. Jest to bardzo skuteczne badanie, ponieważ to właśnie w tej części prostaty najczęściej rozwijają się zmiany nowotworowe.

Swoisty antygen sterczowy (badanie PSA)
Ważnym badaniem diagnostycznym przy raku gruczołu krokowego jest badanie PSA – antygenu sterczowego, który wytwarzany jest przez komórki stercza. Odpowiada on m.in. za utrzymanie nasienia w płynnej formie. Normy PSA we krwi to wartości mieszczące się w przedziale 0-4 ng/ml. Przy czym warto podkreślić, że wzrost stężenia PSA nie jest równoznaczny z istnieniem zmian rakowych, bowiem za podwyższony poziom tego antygenu mogą odpowiadać również łagodne zmiany chorobowe. Mowa tu głównie o zapaleniu prostaty i przyroście gruczołu krokowego. Oprócz tego tymczasowy wzrost stężenia PSA może być związany z wytryskiem spermy lub masażem prostaty. Z tego powodu zaleca się wstrzemięźliwość seksualną co najmniej dwa dni przed planowanym badaniem. Nieprawidłowy wynik badania PSA jest wskazaniem do dalszej diagnostyki.

USG przezodbytnicze (TRUS)
Ultrasonografia przezodbytnicza (TRUS) jest badaniem obrazowym gruczołu krokowego. Jest to badanie nieinwazyjne, stosunkowo tanie i powszechnie dostępne. Jednakże jego możliwości są ograniczone – wykazuje się, że ocena ewentualnych zmian uzależniona jest od aparatu USG oraz doświadczenia osoby przeprowadzającej i opisującej badanie. Znacznie lepszym badaniem obrazowym jest tomografia komputerowa i rezonans magnetyczny.

Scyntygrafia układu kostnego
Badanie to wykonuje się niemal u wszystkich pacjentów ze zdiagnozowanym rakiem prostaty. Jest ono niezbędne, ponieważ nowotwór stercza (zwłaszcza w zaawansowanym stadium rozwoju) stosunkowo często daje przerzuty do układu kostnego. Przy czym warto podkreślić, że scyntygrafię wykonuje się w głównej mierze u pacjentów ze stężeniem PSA powyżej 10ng/ml. Polega ona na podaniu badanemu radiofarmaceutyku – substancji chemicznej zawierającej radioizotop i obserwowaniu poziomu jej radioaktywności. W tym celu wykorzystuje się specjalne urządzenie tzw. gammakamerę.

Badanie histopatologiczne (biopsja)
Bardzo ważnym badaniem w rozpoznaniu raka prostaty jest badanie histopatologiczne, które polega na pobraniu przez biopsję (nakłucie igłą) niewielkiego fragmentu zmiany patologicznej. W większości przypadków wykonywana jest biopsja rdzeniowa (gruboigłowa), którą przeprowadza się pod kontrolą USG przezodbytniczego. Wynik badania histopatologicznego zawiera m.in. informacje o typie nowotworu, stopniu złośliwości, liczbie pobranych komórek nowotworowych, etc.

Wyróżnia się kilka typów morfologicznych raka stercza, a wśród nich pojawia się:

• rak gruczołowy, który jest najczęstszym nowotworem złośliwym raka prostaty. Wywodzi się z nabłonka części gruczołu krokowego,
• rak z nabłonka przejściowego,
• rak neuroendokrynny,
• chłoniak,
• mięsak.

Stopień złośliwości raka prostaty opisywany jest w wyniku badania histopatologicznego. W tym celu wykorzystuje się skalę Gleasona:

• 1 – małe gruczoły, które są jednolicie utkane (najmniejszy stopień złośliwości),
• 2 – duża przestrzeń pomiędzy cewkami gruczołowymi,
• 3 – naciek komórek na granicy cewek,
• 4 – nieregularne skupiska komórek, niewiele utkania gruczołowego,
• 5 – brak utkania gruczołowego, skupiska komórek (największy stopień złośliwości).

Leczenie raka prostaty determinowane jest przede wszystkim typem morfologicznym nowotworu oraz stopniem zaawansowania zmian nowotworowych. Oprócz tego brany jest pod uwagę także ogólny stan zdrowia pacjenta i występujące objawy. Za leczenie raka stercza zazwyczaj odpowiada kilku lekarzy, w tym: urolog, onkolog i radioterapeuta. Wśród najpopularniejszych metod leczenia tego nowotworu można wymienić m.in.

Aktywny nadzór
Stosowany jest on przede wszystkim u pacjentów z rakiem prostaty w łagodnej formie. Przy czym nowotwór ten nie może wykazywać żadnych cech złośliwości. Nadzór ten polega na regularnym wykonywaniu badania per rectum i pomiaru stężenia PSA w surowicy krwi.

Zabiegi chirurgiczne
Zabiegi chirurgiczne, które stosowane są u osób ze zdiagnozowanym nowotworem prostaty we wczesnym stadium, bez przerzutów do innych narządów. Zazwyczaj usuwa się zmianę nowotworową wraz z pobliskimi węzłami chłonnymi. Wśród metod operacyjnego usuwania zmian rakowych przy nowotworze stercza można wymienić m.in.:

• operację przez nacięcie w okolicy podbrzusza,
• operację przy użyciu techniki laparoskopowej, która polega na wykonaniu kilku niewielkich nacięć w brzuchu i usunięciu całego gruczołu krokowego przy użyciu długiej cienkiej rurki, która w nomenklaturze medycznej nazywana jest laparoskopem,
• operację przy użyciu robota chirurgicznego, która polega na wykonaniu niewielkiego nacięcia w brzuchu i wprowadzenia przez niego robota chirurgicznego, którym steruje chirurg za pomocą konsoli,
• operację przez nacięcie na kroczu, która polega na wykonaniu nacięcia na skórze krocza i usunięciu zmiany nowotworowej.

Radioterapia
Radioterapia uchodzi za najbardziej uniwersalną formę leczenia raka prostaty, ponieważ można ją zastosować na każdym etapie postępowania terapeutycznego, niezależnie od stopnia zaawansowania zmian nowotworowych. Co istotne w początkowym stadium rozwoju raka z powodzeniem może ona zastąpić leczenie operacyjne. Wśród metod radioterapii znajdujących zastosowanie w leczeniu raka gruczołu krokowego należy wymienić:

• napromieniowanie wiązką zewnętrzną, przy którym wiązka światła pochodzi z pól zewnętrznych. Wykorzystuje się przy tym komputer, który zapewnia wysoki stopień precyzji,
• napromieniowanie śródtkankowe (brachyterapia), które może być przeprowadzone przy użyciu dwóch różnych metod. Pierwsza z nich polega na wprowadzeniu do prostaty, za pośrednictwem igły, ziarenek radioaktywnych, które wydzielają promieniowanie nawet przez kilka miesięcy. Przy czym nie ma potrzeby ich wyciągania. Druga z metod brachyterapii polega na umieszczeniu w gruczole krokowym kilku rurek i wprowadzeniu za ich pomocą materiału radioaktywnego na ok. kilkadziesiąt sekund. Zabieg ten przeprowadzany jest średnio dwa razy.

Hormonoterapia
Hormonoterapia znajduje zastosowanie przede wszystkim w przypadku zaawansowanych postaci raka gruczołu krokowego. Oprócz tego można ją potraktować jako metodę wspomagającą leczenie. Jej podstawową funkcją jest zmniejszenie poziomu testosteronu, który pobudza wzrost komórek nowotworowych. Wśród dostępnych form hormonoterapii można wymienić m.in.:

• podawanie preparatu, którego zadaniem jest hamowanie procesu produkcji testosteronu w jądrach,
• usunięcie jąder, w których produkowany jest testosteron,
• podawanie leku, którego funkcją jest ograniczanie wydzielania testosteronu.

Chemioterapia
Chemioterapia w przypadku raka prostaty stosowana jest wyłącznie w przypadku zaawansowanych zmian nowotworowych, a także wówczas, gdy zostały wyczerpane wszystkie inne metody leczenia. Chemioterapia polega na przyjmowaniu wlewów (za pomocą cienkiej igły przez wenflon, bezpośrednio do żyły). Charakteryzuje się ona wysoką skutecznością, ale niszczy nie tylko komórki nowotworowe, ale również komórki krwi, komórki w cebulkach włosowych i komórki znajdujące się w przewodzie pokarmowym. Może to skutkować:

• częstymi i nawracającymi infekcjami,
• samoistnym krwawieniem i powstawaniem siniaków,
• ogólnym osłabieniem organizmu,
• przewlekłym zmęczeniem,
• wypadaniem włosów,
• utratą apetytu,
• drżeniem ust,
• nudnościami i wymiotami,
• przewlekłymi biegunkami.

Rak gruczołu krokowego wykazuje skłonność do przerzutów do okolicznych węzłów chłonnych i kości, w tym głównie do: kręgosłupa, miednicy, żeber, kości ramion i kości udowych. Rozprzestrzenianiu się nowotworu w wyżej wymienione miejsca zazwyczaj towarzyszy uciążliwy ból, który jest bezpośrednią konsekwencją ucisku zmiany nowotworowej na nerwy. Badaniem służącym do wykrywania przerzutów jest scyntygrafia.

Dr Paweł Wisz, urolog krakowskiego Szpitala na Klinach odpowiada na pytania dotyczące raka prostaty

Kto znajduje się w grupie ryzyka zachorowania na nowotwór prostaty?
Nowotwór prostaty jest drugim, co do częstości, nowotworem występującym u mężczyzn. W Polsce co roku mamy do czynienia z 15 tys. nowych zachorowań. A ryzyko pojawienia się tego typu nowotworu rośnie wraz z wiekiem. Do grupy ryzyka należą mężczyźni po 45. roku życia, jednak szczyt zachorowania na raka prostaty obserwujemy u mężczyzn pomiędzy 65. a 70. rokiem życia. I niestety, w ostatnich latach obserwuje się stały, coroczny wzrost (o około 2,5%) zachorowalności na raka prostaty.

Jakie są czynniki ryzyka zachorowania na nowotwór prostaty?
Najważniejsze z nich to zdecydowanie predyspozycje genetyczne. W przypadku mężczyzn, u których jeden krewny pierwszego stopnia (ojciec, brat) zachorował na raka prostaty, ryzyko zachorowania rośnie dwukrotnie. Natomiast wystąpienie nowotworu u dwóch bądź więcej krewnych, zwiększa ryzyko nawet 10-krotnie.

Pozostałe czynniki ryzyka to również otyłość, spożywanie produktów wysokotłuszczowych, czy siedzący tryb życia. Warto również zwracać uwagę na nawracające infekcje dolnych dróg moczowych, które również mogą mieć wpływ na pojawienie się raka prostaty. Dlatego też w ramach profilaktyki wskazana jest aktywność fizyczna, dieta bogata w warzywa, owoce, jak i produkty zbożowe. Taki styl życia może stanowić bazę ochronną przed zachorowaniem na raka prostaty.

Jakie badania należy wykonać przy podejrzeniu raka prostaty?
Rak prostaty przez długi czas może nie dawać żadnych sygnałów. Na początku może dawać wyłącznie objawy podobne do łagodnego przerostu prostaty takie, jak: częstomocz, konieczność oddawania moczu w nocy (nykturia), uczucie zalegania moczu po mikcji, problem z rozpoczęciem oddawania moczu, wąski strumień, jak i krwiomocz. Natomiast bóle kostne, złamania patologiczne, bezmocz, obrzęk kończyn dolnych, ból w okolicy krocza, czy utrata masy ciała może świadczyć już o zaawansowanym procesie nowotworowym.

Dlatego aby uniknąć rozpoznania w późnej fazie choroby ważna jest profilaktyka. Do podstawowych badań należy wywiad lekarski, badanie poziomu PSA, jak i badanie per rectum (palpacyjne badanie prostaty przez odbyt). Obecnie najdokładniejszym badaniem obrazowym jest badanie rezonansem magnetycznym.

Natomiast badanie PSA zalecane jest mężczyznom już nawet od 40. roku życia. Należy jednak podkreślić, iż podwyższony poziom PSA może być związany również z innymi chorobami w obrębie prostaty, chociażby takimi, jak łagodny przerost stercza, zapalenie stercza, bądź uraz mechaniczny. A zatem nie zawsze wysoki poziom PSA może świadczyć o nowotworze.

Dodatkowym badaniem, które można wykonać w sytuacji podejrzenia raka prostaty, jest tzw. biopsja płynna „SelectMDx Liquid Biopsy”. Jest to badanie wykonywane z próbki moczu, które pozwala nam określić ryzyko wystąpienia u pacjenta agresywnego nowotworu prostaty, a co za tym idzie, może ułatwić wyselekcjonowanie pacjentów do biopsji prostaty.

Aby rozpoznać raka prostaty należy wykonać biopsję. Wskazaniami do jej wykonania powinny być: nieprawidłowe badanie per rectum, podwyższony poziom PSA, nieprawidłowości w badaniu TRUS bądź rezonansu magnetycznego, jak również nieprawidłowy wynik biopsji płynnej. U pacjentów, u których przed biopsją wykonany był rezonans magnetyczny, można wykonać tzw. biopsję fuzyjną, czyli nałożyć obraz rezonansu magnetycznego na obraz USG, aby bardzo dokładnie pobrać podejrzaną tkankę z wcześniej opisanej w rezonansie zmiany.

Jak wygląda proces leczenia raka prostaty?
Jeżeli nowotwór prostaty ograniczony jest do narządu a szacowany czas przeżycia pacjenta jest dłuższy niż 10 lat stosujemy leczenie radykalne, mające na celu usunięcie choroby nowotworowej. Do zasadniczych metod leczenia nowotworu prostaty należy leczenie operacyjne, polegające na całkowitym usunięciu prostaty wraz z pęcherzykami nasiennymi. A jeżeli zachodzi taka konieczność, również z węzłami chłonnymi. Ponadto, stosowana jest radioterapia stercza z pól zewnętrznych oraz brachyterapia, polegająca na wprowadzeniu do stercza radioizotopu.

W sytuacji jeżeli pacjent zdecyduje się na leczenie operacyjne ma do wyboru trzy metody: klasyczną (otwartą), laparoskopwą oraz najbardziej zaawansowaną technologicznie - operację robotem da Vinci, znakomitym narzędziem w rękach chirurga. Na świecie rocznie wykonuje się ponad 1 milion operacji robotycznych. W Polsce natomiast dostępnych jest siedem autoryzowanych robotów da Vinci, z czego jeden znajduje się w Szpitalu na Klinach w Krakowie.

Robot Da Vinci oferuje operatorowi 10-krotnie powiększony obraz 3D w technologii Full HD, narzędzia mają pełną ruchomość tak, jak ręka chirurga, a dodatkowo eliminuje drżenie rąk. Dla pacjenta w operacji radykalnej prostatektomii ma to szczególne znaczenie, gdyż otrzymuje zabieg znikomo inwazyjny, jest minimalne ryzyko powikłań śród bądź pooperacyjnych, pacjent znacząco szybciej wraca do pełnej sprawności, jaką miał przed operacją, a przede wszystkim, otrzymuje znakomity wynik onkologiczny.

Ponad połowa mężczyzn myśli, że kobiety mają prostatę. 37 proc. kobiet myśli, że one same mają prostatę.