Heparyna – działanie, wskazania i przeciwwskazania. Kiedy stosować leki przeciwzakrzepowe, a kiedy ich unikać?

Heparyna to związek chemiczny z grupy glikozaminoglikanów (mukopolisacharydów), do których należy też kwas hialuronowy. W organizmie jest wytwarzana przez komórki tuczne (mastocyty) i bazofile. Produkcja odbywa się w tkankach m.in. wątroby, serca, jelit i płuc, w tym w komórkach śródbłonka naczyń krwionośnych. Heparynę stosuje się również jako lek.

Syntetyczna heparyna została wprowadzona na rynek farmaceutyczny w 1938 r. Dziś stosuje się ją w lekach przeciwzakrzepowych głównie w formie iniekcji, a także zewnętrznie w formie preparatów dostępnych bez recepty, m.in. przeciw żylakom czy hemoroidom.

Czytaj także: Jak wygląda gastroskopia i jak przygotować się do badania? Sprawdź, ile trwa i jaka jest cena endoskopii przewodu pokarmowego

Heparynę stosuje się najczęściej w dwóch postaciach. To heparyna niefrakcjonowana (ang. UFH, unfractionated heparin) oraz heparyna drobnocząsteczkowa (LMWH, low molecular weight heparin), czyli poddana uprzednio procesowi depolimeryzacji. Oba rodzaje należą do leków pośrednio hamujących proces krzepnięcia krwi – stanowią pośredni inhibitor trombiny.

Zobacz także: Dlaczego warto jeść czosnek? Nie tylko pomoże wyleczyć przeziębienie, ale też obniży ciśnienie i poziom cukru we krwi. Jedz go codziennie

Działanie zapobiegające krzepnięciu krwi objawia się na każdym etapie tego procesu, choć najsilniejsze jest w momencie zamiany protrombiny w trombinę oraz działania trombiny na fibrynogen. Działanie heparyny polega także na zapobieganiu powstawaniu zakrzepów na ścianach naczyń oraz obniżaniu poziomu cholesterolu i lipidów. Jest to więc naturalny czynnik zapobiegający tworzeniu się blaszki miażdżycowej.

Oprócz działania przeciwzakrzepowego, heparyna wykazuje także właściwości immunosupresyjne (wyciszające aktywność układu odpornościowego), w tym przeciwłuszczycowe, a także przeciwzapalne i przeciwwirusowe. To ostatnie zostało docenione w leczeniu COVID-19, gdyż w przebiegu infekcji często dochodzi do rozwoju zakrzepicy żylnej (rzadziej dotyczącej tętnic). Właściwości związku polegają także na bezpośrednim blokowaniu wiązania się białka S kolca koronawirusa z ludzkiem receptorem ACE2 na powierzchni komórek, czyli hamowanie rozwoju infekcji.

Według analizy danych prawie 4,4 tys. pacjentów hospitalizowanych z powodu zakażenia koronawirusem SARS-COV-2, opisanej na łamach Journal of the „American College of Cardiology”, podawanie heparyny wiąże się z mniejszą śmiertelnością COVID-19 i rzadszą koniecznością intubacji chorych w porównaniu z bez takiego leczenia.

Obecnie prowadzone jest kilka badań klinicznych nad zastosowaniem obu form heparyny w profilaktyce oraz leczeniu zakrzepicy u chorych z COVID-19. Będą dotyczyć m.in. niefrakcjonowanej heparyny podawanej wziewnie (nebulizowanej). Wszystko wskazuje jednak na znacznie silniejsze działanie antywirusowe heparyny niefrakcjonowanej w porównaniu z tą niskocząsteczkową.

Heparyna najczęściej stosowana jest w formie drobnocząsteczkowej. Wykazuje ona większą biodostępność, a jej przyjmowanie jest obciążone mniejszym ryzykiem wystąpienie skutków ubocznych. Działa za to wolniej niż heparyna niefrakcjonowana, którą do dziś częściej stosuje się w sytuacjach nagłych, na przykład podczas zabiegów.

Heparyna drobnocząsteczkowa stanowi składnik roztworów podawanych podskórnie, natomiast heparynę frakcjonowaną najczęściej stosuje się w zastrzykach dożylnych oraz podskórnych. Nie jest możliwe stosowanie heparyny doustnie, ponieważ substancja ta nie wchłania się z przewodu pokarmowego.

W aptekach można kupić także środki z heparyną stosowane zewnętrznie: maści na żylaki, żele czy aerozole. Takie preparaty aplikuje się również na siniaki, by przyspieszyć ich wchłanianie.

Heparyna znajduje szerokie zastosowanie lecznicze w zaburzeniach i sytuacjach takich jak:

• żylna choroba zakrzepowo-zatorowa,
• zatorowość płucna,
• tętnicze powikłania zatorowo-zakrzepowe,
• zapobiegawczo po operacjach kończyn dolnych,
• zapobiegawczo w okresach unieruchomienia (np. w gipsie po złamaniu),
• przy przetaczaniu krwi i przeszczepach narządów,
• przy zawale mięśnia sercowego,
• przy zabiegach u chorych na trombofilię (występuje u nich zwiększone ryzyko tworzenia się zakrzepów),
• w przypadku ciąży u pacjentek zagrożonych rozwojem zakrzepicy.

Leki przeciwzakrzepowe z heparyną mogą wywołać skutki uboczne. Należą do nich:

• trudne do zatamowania krwawienia,
• trombocytopenia (niedobór płytek krwi),
• martwica skóry w miejscu wstrzykiwania heparyny – przy długim leczeniu,
• pokrzywka, świąd i rumień – w następstwie stosowania na skórę,
• osteoporoza przy długoterminowym stosowaniu.

Heparyna w ciąży może być stosowana tylko pod nadzorem lekarza i tylko wtedy, gdy jej przyjmowanie jest konieczne, a korzyści ze stosowania heparyny są większe niż ryzyko poronienia. Jest przy tym bezpieczniejsza niż niektóre powszechnie stosowane antykoagulanty doustne.

Istnieją także bezwzględne przeciwwskazania do stosowania leków z heparyną. Należą do nich:

• skaza krwotoczna lub nasilona skłonność do krwawień,
• choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy, wrzodziejące zapalenie jelita grubego, nowotwory układu pokarmowego,
• objawy krwotoku z przewodu pokarmowego,
• nadciśnienie wrotne,
• rozwarstwienie aorty.

Z heparyną nie wolno łączyć niektórych substancji, szczególnie leków zawierający kwas acetylosalicylowy (oraz naturalnych surowców bogatych w salicylany, takich jak kora wierzby). Nasilają jej działanie podobnie jak inne niesteroidowe leki przeciwzapalne, a także leki przeciwzakrzepowe z grupy kumaryn (np. acenokumarol).

O ostrożność i kontakt z lekarzem podczas stosowania heparyny powinni zadbać też pacjenci z chorobami takimi jak:

• ciężka niewydolność wątroby lub nerek,
• epilepsja (padaczka),
• zapalenie trzustki,
• retinopatia cukrzycową,
• nieprawidłowo leczone lub nieleczone nadciśnienie tętnicze.

ZOBACZ: Europejska Agencja Leków: Obecnie nie ma wskazań, że szczepienia preparatem AstraZeneca spowodowały zakrzepy krwi