Zapalenie trzustki – ostre i przewlekłe. Objawy, diagnostyka i sposoby leczenia zapalenia trzustki

Zapalenie trzustki – charakterystyka choroby

Zapalenie trzustki to jedno z najczęstszych schorzeń dotykających tego narządu. Trzustka jest narządem gruczołowym, co oznacza, że jej główne zadanie to produkcja substancji niezbędnych w procesach metabolicznych. Pęcherzyki trzustki produkują enzymy trawienne. Dzięki nim możliwe jest trawienie węglowodanów, tłuszczu, białek. Nieco inne role pełni pięć rodzajów komórek budujących wysepki trzustkowe. Wydzielają one ważne dla organizmu hormony, między innymi: glukagon, insulinę oraz somatostatynę. Pierwszy i drugi odpowiadają za regulację poziomu glukozy, natomiast trzeci hamuje wydzielanie hormonu wzrostu w przysadce mózgowej, zapobiegając jego nadmiarowi.

Stan zapalny trzustki może mieć charakter ostry lub przewlekły. Ostre zapalenie trzustki daje nagłe, intensywne objawy, szczególnie bólowe. Może być w rzeczywistości zapaleniem przewlekłym, które weszło w ostrą fazę. Z kolei przewlekłe zapalenie trzustki wynika najczęściej z jej wieloletnich uszkodzeń i długo pozostaje niemal bezobjawowe, poza uporczywym, obniżającym jakość życia bólem o niewielkim nasileniu. Każde z dwóch typów zapalenia trzustki powoduje nieco odmienne dolegliwości.

Procesem, który prowadzi do rozwoju stanu zapalnego w obrębie trzustki są postępujące w niej uszkodzenia. Dochodzi do nich, gdy enzymy trzustkowe ulegają aktywacji zanim wydostaną się poza ten narząd. Aktywne enzymy, które powinny trawić pokarm w odpowiednim do tego środowisku układu pokarmowego, niszczą komórki ścian naczyń krwionośnych, a także ściany przewodu pokarmowego przylegające do trzustki. Odpowiedzią organizmu jest miejscowa reakcja zapalna z udziałem licznych mediatorów zapalnych (cytokiny, prostaglandyny, chemokiny) oraz komórek układu odpornościowego. Stan zapalny trzustki i jej okolic, szczególnie ostry i nagły, może wymknąć się spod kontroli i rozlać na inne narządy, tworząc zagrażającą życiu uogólnioną reakcję zapalną.

Zapalenie trzustki – przyczyny choroby

Zapalenie trzustki rozwija się powoli lub postępuje nagle i gwałtownie. Przyczyny obu form zapalenia są jednak podobne. Za zdecydowaną większość odpowiada kamica żółciowa oraz problemy z niewłaściwym używaniem alkoholu (ból brzucha po alkoholu może oznaczać właśnie to schorzenie). Bardzo często zapalenie trzustki staje się udziałem osób pijących nałogowo lub otyłych.
Czynniki wyzwalające aktywność enzymów wewnątrz trzustki:

• kamica żółciowa,
• spożycie dużej ilości lub przewlekłe nadużywanie alkoholu,
• hiperlipidemia (podwyższony poziom cholesterolu lub trójglicerydów),
• mechaniczny uraz jamy brzusznej,
• nadczynność przytarczyc,
• przewlekła niewydolność nerek,
• przewlekłe przyjmowanie niektórych leków,
• odziedziczone mutacje genetyczne,
• wrodzone wady rozwojowe w obrębie trzustki.

Nie zawsze udaje się ustalić przyczynę konkretnego przypadku zapalenia trzustki. Nie do końca poznano też mechanizm, który sprawia, że picie alkoholu oraz kamica żółciowa prowadzą do uszkodzenia komórek trzustki. W ostatnich latach zwiększa się liczba diagnozowanych przypadków kamicy żółciowej, która prowadzi do rozwoju zapalenia trzustki. Taki stan rzeczy jest powikłaniem epidemii otyłości w krajach rozwiniętych. Postęp zapalenia trzustki przyspiesza także palenie tytoniu.

Zapalenie trzustki – objawy

Zapalenie trzustki przejawia się odmiennie w zależności od tego, czy przyjmuje formę ostrą czy przewlekłą. Objawy choroby trzustki mają charakter bólu zlokalizowanego szczególnie w lewym boku, ale też zaburzeń w czynności narządu, rzutujących na inne układy organizmu.

Objawy ostrego zapalenia trzustki:

• nasilony ból w nadbrzuszu, pojawiający się nagle i trwający długo, czasem promieniujący w stronę pleców lub silniejszy po jednej ze stron,
• gorączka,
• wymioty,
• bóle mięśniowe,
• przyspieszenie tętna,
• uczucie duszności (u około 10 proc. chorych),
• żółtaczka (u około 30 proc. chorych).

Dolegliwości podczas epizodu ostrego zapalenia trzustki mogą mieć różne nasilenie, od lekkiego po bardzo dokuczliwe, skłaniające wręcz do wezwania pogotowia ratunkowego. Nieleczony i nierozpoznany epizod ostry może przejść w przewlekłe zapalenie trzustki. Niekiedy nasilenie stanu zapalnego jest tak duże, że zmienia się on w rozlany stan zapalny innych narządów, z objawami przypominającymi sepsę i poważnie zagrażającymi życiu chorego. Wiele epizodów ostrego zapalenia trzustki wymaga szybkiej hospitalizacji, a nawet interwencji chirurga.

Objawy przewlekłego zapalenia trzustki:

• postępująca utrata masy ciała mimo zachowania apetytu,
• nawracające, promieniujące do pleców bóle nadbrzusza (o różnym nasileniu, raz mniejszym a raz większym),
• podwyższony poziom glukozy we krwi,
• wzdęcia i biegunka tłuszczowa,
• niekiedy świąd skóry.

Takie objawy wymagają konsultacji z lekarzem. Warto wykonać badania i podjąć leczenie, zanim trzustka ulegnie rozległym uszkodzeniom. W czasie przewlekłego zapalenia trzustki mogą także występować i nawracać epizody zapalenia ostrego. Takie epizody nasilają postępujące zwłóknienie i degenerację tkanki budującej trzustkę.

Zapalenie trzustki – diagnostyka i leczenie

Zapalenie trzustki diagnozuje się na różne sposoby, w zależności od tego, czy podejrzenie dotyczy formy ostrej czy przewlekłej. W pierwszym przypadku podstawą jest wywiad oraz badanie przedmiotowe (pomiar temperatury ciała, tętna, ciśnienia, badanie palpacyjne brzucha, osłuchiwanie jamy brzusznej pod kątem szmerów charakterystycznych dla perystaltyki jelit). Pierwsze objawy zapalenia trzustki mogą być niepozorne i zmylić diagnostę. Jednak wielu pacjentów trafia na badanie z bardzo rozwiniętymi objawami. Wśród badań laboratoryjnych wymienić można badania krwi i moczu pod kątem aktywności amylazy trzustkowej (produkowany przez trzustkę enzym). Wykonuje się także badania obrazowe (USG i tomografię jamy brzusznej, RTG jamy brzusznej) oraz szereg specjalistycznych badań mających na celu określenie stopnia nasilenia choroby oraz ewentualnych powikłań.

Diagnostyka przewlekłego zapalenia trzustki obejmuje bardzo różnorodne badania laboratoryjne. Celem jest nie tylko zdiagnozowanie stanu zapalnego, ale też określenie, jakie zmiany zaszły w budowie i funkcjach trzustki oraz innych narządów pod wpływem choroby. Upośledzenie czynności trzustki jest widoczne w badaniach dopiero wtedy, gdy osiągnie znaczny stopień. W badaniach obrazowych poszukuje się zwapnień i złogów. Objawy zapalenia trzustki są też wskazaniem do wykonania USG oraz tomografii tego narządu. Specjalistycznym badaniem pod kątem diagnozy przewlekłego zapalenia jest wsteczna endoskopowa cholangiografia, wykonywana u pacjentów wymagających interwencji chirurgicznej.

Przewlekłe i ostre zapalenie trzustki – leczenie

Zapalenie trzustki o ostrym przebiegu wymaga hospitalizacji. Pacjent przez 3–4 doby nie może spożywać żadnych pokarmów, jest nawadniany dożylnie. W tym czasie podaje mu się także leki przeciwbólowe. Gdy nasilenie objawów jest większe, leczenie przyjmuje postać objawową – polega na wspomaganiu organizmu chorego i zapobieganiu na bieżąco rozwojowi powikłań. Nie istnieje specyficzne leczenie zapalenia trzustki. Jeśli dalsza diagnoza wykaże, że przyczyną jest kamica żółciowa, wykonuje się cholecystektomię (usunięcie pęcherzyka żółciowego). Niekiedy ostre zapalenie trzustki przyjmuje postać martwicy tkanki, która wymaga interwencji chirurgicznej. Gdy u pacjenta zdiagnozowane zostaje ostre zapalenie trzustki rokowania zależą od nasilenia objawów oraz tego, czy jest to pojedynczy epizod, czy kolejny. W najcięższych przypadkach śmiertelność osiąga próg 10 proc. U większości pacjentów udaje się opanować stan zapalny bez większych uszkodzeń w przewodzie pokarmowym.

Dieta przy zapaleniu trzustki, zwłaszcza w formie przewlekłej, jest bardzo ważną składową leczenia. Oprócz przyjmowania leków przeciwbólowych, chory musi zachować dietę bogatą w kalorie i białko. Zawartość tłuszczu w diecie uzależniona jest od indywidualnego stanu chorego. Często wprowadza się także suplementację witamin rozpuszczalnych w tłuszczach (A, D, E, K), a także witamin C, B12 i kwasu foliowego. Posiłki powinny być niewielkie, ale częste. Jeśli niewydolność trzustki osiąga bardzo zaawansowany stopień, stosuje się także substytuty farmakologiczne enzymów trzustkowych.