Zapalenie opon mózgowych – objawy, przyczyny, rokowanie. Na czym polega leczenie zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych (ZOMR)?

ZOMR, czyli zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, potocznie nazywane zapaleniem opon mózgowych, to choroba wywoływana głównie przez wirusy lub bakterie, czasem także pierwotniaki i pasożyty. Patogeny przedostają się do płynu mózgowo-rdzeniowego i tą drogą trafiają do opon mózgowych, które otaczają mózg i rdzeń kręgowy. Początkowe objawy zapalenia opon mózgowych mogą przypominać grypę, a są to: gorączka, ból głowy, wymioty, sztywność karku. Jednak pojawiają się nagle i szybko postępują. W ciągu jednej doby stan chorego może się pogorszyć do tego stopnia, że może dojść do śpiączki, a nawet zgonu.

Każde zachorowanie na zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych (ZOMR), bez względu na czynnik, który je wywołuje, jest stanem zagrożenia zdrowia i życia pacjenta.

Wśród najczęstszych przyczyn zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych wymienia się w pierwszej kolejności wirusy (zapadalność na ZOMR o tej etiologii wynosi 10,9 na 100 000 osób), w drugiej zaś – bakterie. Znacznie rzadziej dochodzi do stanów zapalnych tkanek okołomózgowych wywołanego działaniem pierwotniaków, grzybów, pasożytów albo szczególnych chorób, lub preparatów medycznych.

Do wirusów odpowiedzialnych za zapalenie opon mózgowych zalicza się m.in.:

• wirus świnki,
• wirus kleszczowego zapalenia mózgu,
• enterowirusy,
• arbowirusy,
• wirusy opryszczki, półpaśca i ospy wietrznej.

Przyczynić się do wystąpienia wirusowego zapalenia mózgu może również pośrednio wirus SARS-CoV-2. Covid-19 wywoływany przez nowego koronawirusa mimo, że jest uznawany za chorobę układu oddechowego, prowadzi także do uszkodzenia innych układów m.in. nerwowego, w tym mózgu i do wystąpienia powikłań neurologicznych (bóle głowy, zaburzenia węchu i smaku, stany lękowe, dezorientacja). Wirus do mózgu przedostaje się przez błonę śluzową nosa, przez którą wnika również do organizmu. Dostaje się tam w niewielkich ilościach, jednak atakuje astrocyty, komórki mózgu odpowiedzialne za odżywianie neuronów, w skutek czego neurony obumierają. Do mózgu wirus może się przedostać również przez krwiobieg.

Wirusowe zapalenie opon mózgowych najczęściej przebiega w dwóch fazach, z których pierwsza przypomina objawami przeziębienie, a po kilku dniach poprawy rozwija się druga, związana z objawami neurologicznymi. ZOMR w wyniku zakażenia wirusowego przeważnie przebiega znacznie łagodniej niż w przypadku zakażeń bakteryjnych, a objawy ostre ustępują zwykle do pięciu dniach.

Z najbardziej zjadliwą postacią choroby wiążą się zakażenia bakteryjne, w przypadku których ciężki stan skutkujący zagrożeniem życia może rozwinąć się w ciągu jednego dnia. Bakteryjne zapalenie opon mózgowych często ma charakter ropny. Prowadzi także do niezwykle poważnych powikłań, niejednokrotnie stanowiąc przyczynę trwałej niepełnosprawności.

Trzy najczęściej wywołujące zapalenie opon mózgowych rodzaje bakterii to:

• dwoinka zapalenia opon mózgowych, gram-ujemna bakteria nazywana inaczej meningokokiem, atakująca zarówno dzieci, jak i dorosłych. Jest to najczęstsza bakteryjna przyczyna ZOMR, w dodatku bakteria ta może wywoływać także zapalenie płuc czy posocznicę meningokokową (sepsę),
• dwoinka zapalenia płuc, gram-dodatnia bakteria inaczej nazywana pneumokokiem, która wywołać może nie tylko ZOMR oraz zapalenie płuc, ale także zapalenia ucha środkowego, zatok, stawów, szpiku, otrzewnej, tkanek otaczających serce, tkanki łącznej oraz ropień mózgu.
• Haemophilus influenzae, gram-ujemna bakteria nazywana inaczej pałeczką grypy, rozprzestrzeniająca się drogą kropelkową, odpowiedzialna przede wszystkim za zakażenia dróg oddechowych, a także trzecia najczęstsza bakteryjna przyczyna ZOMR.

Bakteryjne zapalenie opon mózgowych bywa także związane z zakażeniami pałeczką okrężnicy, gronkowcami, paciorkowcami Streptococcus agalactiae sive pyogenes, a także prątkami gruźlicy.

Istnieją skuteczne szczepienia ochronne uodparniające organizm na atak meningokoków, pneumokoków, pałeczek grypy oraz wirusa kleszczowego zapalenia mózgu. W Polsce mają one status szczepienia zalecanego, a więc nieobowiązkowego. Zalecane są osobom przebywającym często w dużych skupiskach ludzkich, mających obniżoną odporność, a także narażonych na bezpośredni kontakt ze źródłem zakażenia. Są więc szczególnie istotne w przypadku:

1. dzieci uczęszczających żłobka, przedszkola, czy szkoły,
2. uczniów zamieszkujących w internacie, studentów oraz żołnierzy,
3. osób nieposiadających sprawnej śledziony,
4. osób nieposiadających odpowiedniej odpornościowej odpowiedzi humoralnej,
5. personelu medycznego,
6. podróżników, którzy udają się do miejsc, w których odnotowano przypadki zakażenia.

W związku z tym, że bakteryjne zakażenia odpowiedzialne za zapalenie opon mózgowych szerzą się drogą kropelkową, największy wskaźnik zachorowań dotyczy dzieci.

U osób dorosłych oraz dzieci najczęściej obserwowane objawy zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych to:

• pulsujące, silne bóle głowy, niereagujące na leki przeciwbólowe,
• sztywność karku,
• zaburzenia świadomości,
• wymioty,
• gorączka,
• objaw Brudzińskiego należący do grupy objawów oponowych (występuje u 5 proc. dorosłych pacjentów z zapaleniem opon mózgowo-rdzeniowych). Objawia się on jako odruchy: karkowy (górny) – zbliżenie brody do klatki piersiowej w czasie badania sztywności karku wywołuje odruchowe zgięcie nóg w stawach kolanowych i biodrowych, policzkowy – po ucisku na policzek poniżej kości jarzmowej następuje uniesienie przedramion i ich zgięcie lub łonowy (dolny) – podczas ucisku na spojenie łonowe następuje odruchowe zgięcie kończyn dolnych w stawach kolanowych i biodrowych.

Zapaleniu opon mózgowych towarzyszyć może też ból gardła, wysypka, światłowstręt, zaburzenia mowy, podwójne widzenie, porażenie mięśni oraz napady padaczkowe.

Początkowe objawy choroby łatwo bywają mylone z przeziębieniem, a są to podwyższenie temperatury ciała, ból głowy i gardła oraz sztywność karku, co znacznie podnosi ryzyko wystąpienia stanu ciężkiego w przypadku zakażenia bakteryjnego i może okazać się śmiertelny. Objawem alarmującym bywa krwistoczerwona wysypka, która często towarzyszy rozwojowi zapalenia opon mózgowych wywołanym zakażeniem meningokokami.

U niemowląt znacznie trudniej rozpoznać objawy charakterystyczne dla zapalenia opon mózgowych, w dodatku nie zawsze występuje u nich gorączka. Pojawiają się inne objawy, niespecyficzne dla tego schorzenia, takie jak utrata apetytu, biegunka, wymioty, brak zainteresowania otoczeniem, rozdrażnienie i płaczliwość albo odwrotnie – nadmierna senność. Rozwój choroby prowadzi także do powiększenia się ciemiączka oraz wyczuwalnego napięcia tej okolicy.

W Polsce niemowlęta szczepi się przeciw pneumokokom i meningokokom, a także przeciw pałeczkom grypy, niestety nie stosuje się szczepionki przeciw wirusowi kleszczowego zapalenia mózgu dla niemowląt.

Stosowana w przypadku zapalenia opon mózgowych farmakoterapia różni się w zależności od przyczyny wywołującej chorobę. Wirusową, łagodną odmianę choroby najczęściej leczy się objawowo, włączając leki ogólnie podtrzymujące. Jeżeli wirusowe zapalenie opon mózgowych przyjmuje postać ciężką, wykorzystywane są preparaty wirostatyczne, takie jak gancyklowir oraz białka z grupy interferonów, odpowiedzialne za wyzwalanie mechanizmów obronnych ze strony układu immunologicznego.

W przypadku bakteryjnego zapalenia opon mózgowych leczenie obejmuje antybiotykoterapię lekami o szerokim spektrum działania. Najczęściej wykorzystywane farmaceutyki to ampicylina oraz cefalosporyny III generacji, takie jak ceftriakson lub cefotaksym, znane z oddziaływania również na antybiotykoodporne szczepy bakterii, a także niższą toksyczność, niż stosowane w leczeniu ZOMR aminoglikozydy czy wankomycyna. Leczenie zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych wywołanego przez prątki gruźlicy związane jest z podaniem klasycznych leków przeciwgruźliczych, do których zaliczają się pirazynamid, izoniazyd, ryfampicyna, streptomycyna i etambutol.

Zapalenie opon mózgowych bywa wywoływane także przez zakażenia grzybicze. Wówczas farmakoterapia polega na zastosowaniu leków przeciwgrzybiczych, flukonazolu i amfoterycyny B.

Powikłaniami najbardziej zagrożeni są pacjenci przechodzący ciężkie bakteryjne zapalenie opon mózgowych. Znacznie rzadziej występują one w wyniku choroby o innej etiologii. Powikłania po zapaleniu opon mózgowych należą do bardzo ciężkich i często oznaczają trwałe kalectwo. Jeżeli w wyniku choroby dojdzie do zapalenia i uszkodzeń mózgu możliwa jest nieodwracalna utrata słuchu lub wzroku, zaburzenia mowy, pamięci i koncentracji, porażenie, niedowład lub paraliż, a także różnego stopnia upośledzenia umysłowe.

Bakteryjne zapalenie opon mózgowych może także skutkować niewydolnością krążeniową i wybroczynami, stanowiąc okazję do rozwinięcia się gangreny, której wystąpienie może oznaczać amputację kończyn. Powikłaniem po ZOMR bywa również sepsa. U noworodków i małych dzieci dochodzi jeszcze możliwość wystąpienia porażenia mózgowego lub wodogłowia, związanego z powstawaniem zrostów pozapalnych.