Paciorkowiec – objawy, drogi zakażenia i sposoby leczenia. Jakie choroby wywołują streptokoki? Czy paciorkowiec jest wyleczalny?

Paciorkowiec (łac. Streptococcus) to kulista lub owalna bakteria, która dzieląc się tworzy charakterystyczne łatwo wyginające się łańcuszki różnej długości. Obraz ten widoczny jest pod mikroskopem i stanowi genezę nazwy tego rodzaju drobnoustrojów. Paciorkowce należą do bakterii gram dodatnich (podobnie jak gronkowiec) co oznacza, że w wyniku barwienia metodą Gramma podczas badania bakteriologicznego, wybarwiają się na kolor fioletowy i mają grubszą ścianę komórkową. W odniesieniu do paciorkowców wymienną nazwą są tzw. streptokoki.

Paciorkowce stanowią ogromną grupę bakterii obejmującą niegroźne bakterie, chorobotwórcze dla człowieka i zwierząt paciorkowce, oraz saprofityczne powodujące psucie się żywności. Nie wszystkie paciorkowce powodują infekcje u ludzi – jest ich znacznie mniej niż tych obojętnych dla człowieka. Wiele paciorkowców to naturalny i fizjologiczny składnik mikrobiomu, czyli flory bakteryjnej występującej na powierzchni skóry lub przewodu pokarmowego.

Wiele paciorkowców ma zastosowanie w medycynie, w produkcji specyficznych substancji leczniczych np. streptokinaza to lek fibrynolityczny, czyli przeciwzakrzepowy. Paciorkowiec Streptococcus thermophilus jest probiotykiem i gatunkiem bakterii mlekowych wykorzystywanym do produkcji jogurtów, serów oraz innych produktów mlecznych. Tylko niektóre paciorkowce są przyczyną chorób, jednak z punktu widzenia przyczyn ich rozwoju, paciorkowce są najczęstszym powodem.

Paciorkowce można podzielić zgodnie z dwiema klasyfikacjami. Pierwsza zakłada wzrost na agarze z krwią i zgodnie z nią paciorkowce dzieli się na α, β, γ i paciorkowce hemolityczne. Drugi podział bierze pod uwagę właściwości immunochemiczne wynikające z budowy wielocukrowej ściany komórkowej – wyróżnia się ponad 20 różnych paciorkowców oznaczanych kolejnymi literami alfabetu. Paciorkowce patogenne, czyli chorobotwórcze dla człowieka, oznakowane są literami A, B, C, D i G.

Zagrożenie rozwojem chorób układu oddechowego, skóry lub innego układu, stanowią dla człowieka następujące paciorkowce:

• paciorkowiec ropotwórczy, beta hemolizujący typ A (PBHGA) – Streptococcus pyogenes,
• paciorkowiec bezmleczności (GBS), paciorkowiec typu B – Streptococcus agalactiae – występuje w przewodzie pokarmowym i drogach moczowych,
• paciorkowiec zieleniący – Streptococcus virdans, Streptococcus thermophilus
• paciorkowiec kałowy, potocznie zwany enterokokiem– Streptococcus faecalis – jest elementem mikroflory przewodu pokarmowego,
• dwoinka zapalenia płuc – Streptococcus pneumoniae.

Paciorkowce to drobnoustroje naturalnie zasiedlające organizm człowieka, dlatego źródłem zakażenia są zdrowi nosiciele (nie chorują, ale zakażają), lub osoby chore. Do zakażenia paciorkowcem dochodzi przeważnie drogą kropelkową – wystarczy kichnięcie lub kaszlnięcie, by rozprzestrzenić wiele milionów bakterii. Infekcjom powodowanymi streptokokami, sprzyja niehigieniczny tryb życia: niemycie rąk po skorzystaniu z toalety i przed spożyciem posiłków, niemycie warzyw i owoców. Wyższe ryzyko występuje u osób, które mają kontakt z dużymi skupiskami ludzi np. w szkole, pracy.

Zakażenia paciorkowcami mają tendencję do rozwijania się po przebytej infekcji wirusowej górnych dróg oddechowych, ponieważ ochronna błona śluzowa gardła jest naruszona i stanowi otwarte wrota dla innych drobnoustrojów. Paciorkowiec w gardle jest częstą przyczyną wtórnego, bakteryjnego zapalenia gardła, krtani lub migdałków. Dlatego tak ważne jest odpowiednie leczenie wirusowych infekcji gardła.

Zakażenia paciorkowcem w obrębie skóry i tkanki podskórnej są powodowane otarciami, ranami lub innymi sytuacjami związanymi z uszkodzeniem skóry, których higiena została zaniedbana. Uszkodzona tkanka to okazja dla drobnoustrojów, aby wniknąć do krwi i wraz z nią dostać się do miejsca, w którym wywoła infekcję.

Paciorkowcem S. agalactiae lub S. faecalis, które są elementem mikroflory przewodu pokarmowego i dróg moczowych, można zarazić się w kontaktach seksualnych lub korzystając z publicznych toalet. Dla kobiet paciorkowiec S. agalactiae nie stanowi zagrożenia, jednak jest niebezpieczny dla ciężarnych oraz noworodków, które nie mają w pełni wykształconego układu odpornościowego.

Paciorkowce chorobotwórcze w zależności od patomechanizmu działania konkretnej grupy, wywołują:

1. Odczyn miejscowy – zapalenie zatok, zapalenie płuc, zapalenie gardła, zapalenie migdałków, ucha środkowego, skóry lub tkanki podskórnej,
2. Choroby uogólnione – płonicę, gorączkę reumatyczną, zapalenie kości, reaktywne zapalenie stawów, opon mózgowo-rdzeniowych, zapalenie węzłów chłonnych, kłębkowe zapalenie nerek, zapalenie naczyń i zespół wstrząsu toksycznego.

Paciorkowiec S. pyogenes tzw. paciorkowiec ropny stanowi największe chorobotwórcze zagrożenie dla człowieka. Wywołuje anginę, płonicę (szkarlatyna), zapalenie ucha środkowego, zapalenie wsierdzia, posocznicę (sepsa) oraz mniej powszechne choroby jak liszajec, róża i choroba reumatyczna. Objawami anginy paciorkowcowej jest ostry, utrudniający mówienie i przełykanie ból gardła, obecność białego nalotu na migdałkach, uczucie rozbicia, wysoka gorączka, obrzęk gardła i powiększone węzły chłonne. Powikłaniami po niewyleczonej prawidłowo anginie może być zapalenie płuc, zapalenie ucha środkowego, ropień okołomigdałkowy, zapalenie wsierdzia.

Zakaźną chorobą wywoływaną przez paciorkowce u dzieci do 10 roku życia jest płonica. Szkarlatynę charakteryzuje ostry początek w postaci wysokiej gorączki osiągającej 39-40℃, wymioty i biegunka, ból głowy, gardła, a czasem również ból brzucha. Migdałki w płonicy są obrzęknięte i powiększone. Po zaledwie 12 godzinach od zakażenia paciorkowcem, pojawia się wysypka płonicza – drobne i silnie zaczerwienione plamki na skórze o szczególnie dużym zagęszczeniu w okolicy ciepłych miejsc ciała, jak pachwiny.

Paciorkowiec S. agalactiae powoduje zapalenie płuc, zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych oraz gorączkę poporodową. Bardzo niebezpieczne jest zakażenie paciorkowcem tego typu u kobiety w ciąży, bowiem istnieje wysokie prawdopodobieństwo zainfekowania wód płodowych, przedwczesnego porodu oraz podczas porodu przeniesienia bakterii na noworodka.

Zapalenie płuc wywoływane jest także przez paciorkowca S. pneumoniae, przybierającego postać dwoinki. Dwoinka zapalenia płuc jest przyczyną zapalenia kości, zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych, a u dzieci ucha środkowego. Objawami zapalenia płuc są kaszel, trudności w oddychaniu (duszności), ból w klatce piersiowej, gorączka, dreszcze, złe samopoczucie, a podczas osłuchiwania oddechu za pomocą stetoskopu, słyszalne są szmery. Enterokoki, czyli paciorkowce S. faecalis nie są groźne dla człowieka, ponieważ naturalnie zasiedlają przewód pokarmowy.

Paciorkowiec to bakteria produkująca egzotoksyny (ektotoksyny), czyli silne toksyny białkowe. Układ immunologiczny (odpornościowy) człowieka w odpowiedzi na egzotoksyny produkowane przez paciorkowce wytwarza specyficzne przeciwciała przeciwpaciorkowcowe, które mają za zadanie je unieczynnić. Największe znaczenie w diagnostyce zakażenia paciorkowcem ma antystreptoliztna 0 (ASO), oraz rzadziej oznaczana anty DNA-za B. W wyniku zakażenia paciorkowcem w surowicy krwi znacznie wzrasta stężenie ASO, co stanowi potwierdzenie przebycia infekcji wywołanej streptokokami zwłaszcza grupy A, natomiast rzadziej grupy C.

Wymaz z gardła na posiew zlecany jest przy podejrzeniu zakażenia drobnoustrojami m.in. paciorkowcem, gronkowcem, lub drożdżakami, a także przy podejrzeniu anginy paciorkowej lub grypy. Materiał biologiczny z tylnej części gardła pobiera lekarz za pomocą higienicznego i jednokrotnego użytku patyczka zakończonego wacikiem (tzw. wymazówka). Diagnosta laboratoryjny materiał nanosi na płytkę, na której zostaną wyhodowane i zidentyfikowane pod mikroskopem mikroorganizmy, mogące być powodem infekcji.

Paciorkowiec jest bakterią, dlatego leczenie chorób przez niego wywoływanych, odbywa się za pomocą odpowiednich antybiotyków. Słowo „odpowiednich” jest kluczowe, ponieważ substancja lecznicza powinna być dobrana do konkretnego przypadku po wykonaniu antybiogramu. Antybiogram to badanie mikrobiologiczne, a jego celem jest zidentyfikowanie wywołującego chorobę drobnoustroju. Wiedząc jaki rodzaj paciorkowców wywołał chorobę, można dobrać skuteczny antybiotyk.

Zażywanie antybiotyku skraca czas trwania objawów, redukuje okres zakażalności i nosicielstwo oraz ogranicza ryzyko powikłań pochorobowych.

Zgodnie z obecnym stanem wiedzy skutecznymi antybiotykami stosowanymi w leczeniu anginy paciorkowcowej, paciorkowego zapalenia gardła i migdałków podniebiennych są azytromycyna, klarytromycyna, erytromycyna, cefaleksyna, cefadroksyl i fenoksymetylopenicylina. Czas trwania antybiotykoterapii to przeważnie 10 dni. Substancjami stosowanymi przy nawrocie choroby są penicylina benzatynowa, cefadroksyl lub klindamycyna.

Przyjmując antybiotyk należy pamiętać, by mimo ustąpienia objawów choroby, wybrać całe zlecone przez lekarza opakowanie. W przeciwnym razie bakterie, które nie zostały jeszcze zabite uodpornią się na aplikowaną substancję, choroba może nawrócić, a zastosowany antybiotyk nie będzie ponownie skuteczny.

Dodatkowo przy zakażeniu paciorkowcem stosuje się niesteroidowe leki przeciwzapalne w celu złagodzenia bólu. Zaleca się niwychodzenie z domu, aby nie zarażać bliskich, a także nie pogarszać swojego samopoczucia.

Źródła:

1. Romnicka A. M.: Zakażenia paciorkowcowe i antystreptolizyna O. Przegląd lekarski 2009.
2. Dziekiewicz M., Radzikowski A.: Angina paciorkowcowa – zasady diagnostyki i leczenia. Pediatria i Medycyna Rodzinna 2016.
3. Plucińska Z. (red.): Mała encyklopedia medycyny. Państwowe Wydawnictwo Naukowe 1988.