FSH: badania, normy i interpretacja wyników. Rola FSH w kobiecym i męskim organizmie

FSH to skrót oznaczający hormon z rodziny białek o nazwie folikulotropina. Jest on produkowany przez przysadkę mózgową, a dokładnie jej przedni płat w formie substancji o peptydowym charakterze, czyli aminokwasów bioaktywnych. Struktura tego białka jest rozbudowana. Jedna cząsteczka składa się nawet z więcej niż dwustu aminokwasów. Folikulotropina odgrywa znaczącą rolę w kobiecym organizmie, nie znaczy to jednak, że jest to wyłącznie hormon żeński. Występuje on także u panów. Jako że jest on związany ze sprawami płciowymi, pełni on odmienną funkcję u mężczyzn niż u kobiet, choć o podobnym charakterze.

Wydzielanie FSH kobiecego ma charakter dynamiczny.  Nie byłoby ono możliwe, gdyby nie estradiol, czyli najważniejsza forma żeńskiego hormonu płciowego – estrogenu. Produkcja i uwalnianie FSH u kobiet jest powiązane i zależne od miesiączkowania. Jego stężenie we krwi w dużym stopniu wynika z poszczególnych faz tego procesu. Wydzielanie folikulotropiny przebiega jako działanie o charakterze sprzężenia zwrotnego, jakie zachodzi między FSH a pobudzającą to zjawisko folikuloliberyną, wydzielaną z kolei przez podwzgórze.

Chcąc w najprostszy sposób przedstawić, jaką funkcję u pań pełni FSH, należy stwierdzić, że jest on odpowiedzialny za właściwą gospodarkę hormonów płciowych. Jego głównym zadaniem jest bowiem stymulowanie pęcherzyków występujących w jajnikach do dojrzewania, a następnie wytwarzania estrogenu, niezbędnego do uruchamiania dalszych procesów żeńskich. 

Po wytworzeniu estrogenu dzięki udziałowi FSH wraz ze wsparciem progesteronu folikulotropina umożliwia powstawanie komórki jajowej. Zatem bez właściwego wydzielania FSH przez przysadkę mózgową, nie mógłby powstać tzw. pęcherzyk Graafa. To właśnie dlatego ten skrót i badanie związane z ustaleniem poziomu tego hormonu jest tak mocno i często kojarzone ze staraniami kobiet o zajście w ciążę. FSH ma zatem kluczowy wpływ na płodność pań. 

Folikulotropina regulując właściwą produkcję żeńskich hormonów płciowych, współdziała z LH, czyli lutropiną, która jest hormonem występującym tylko u kobiet i uwalnianym przed owulacją. Żeby mogło do tego dojść, musi wzrosnąć poziom estrogenu. FSH warunkuje zatem również produkcję lutropiny, a ona jest z kolei odpowiedzialna za produkcję progesteronu, który bierze udział w uwolnieniu komórki jajowej.

Warto dodać, że folikulotropina jest hormonem, który rozpoczyna i warunkuje powstanie i przebieg procesów wpływających na płodność kobiety. Stymuluje pęcherzyki do produkcji estrogenu, który umożliwia uwolnienie lutropiny wytwarzającej progesteron, który jest odpowiedzialny za uwolnienie komórki jajowej tzw. pęcherzyka Graafa.  

FSH występuje również u mężczyzn. U panów rola tego hormonu również wiąże się z właściwym funkcjonowaniem układu płciowego. Głównym zadaniem, jakie spełnia, jest pobudzanie cewek nasiennych do wzrostu, co z kolei jest niezbędnym procesem warunkującym zachodzenie spermatogenezy, czyli produkcji plemników. Folikulotropina wpływa także na właściwe działanie testosteronu. 

Najprościej rzecz ujmując, stężenie FSH we krwi sprawdza się w szeroko rozumianej diagnostyce niepłodności. Kiedy można mówić o występowaniu takiego zaburzenia? Wiele kobiet przedwcześnie popada w podejrzenia dotyczące niezdolności do zajścia w ciążę. O występowaniu niepłodności zdaniem lekarza można mówić, kiedy nie dochodzi do zapłodnienia mimo odbywania regularnych stosunków płciowych bez stosowania zabezpieczeń. Kluczowe jest rozumienie regularności współżycia. Przyjmuje się, że można o niej mówić, kiedy para odbywa stosunki 4-5 razy w tygodniu przez okres dwunastu miesięcy. Jeżeli w tym czasie nie dochodzi do zapłodnienia, rzeczywiście można podejrzewać występowanie niepłodności.

Nie należy jednak od razu popadać w panikę. Kłopoty z zajściem w ciążę mogą mieć charakter chwilowy lub okresowy, czyli przejściowy i być wywołane wieloma różnymi, często nawet błahymi przyczynami. Nierzadko ich źródłem jest stres, a nawet przemęczenie. Nawet zatem długotrwałe niezachodzenie w ciążę nie musi oznaczać bezpłodności. Jeżeli jednak w ciągu roku nie dochodzi do zapłodnienia, sytuację należy uznać za poważną. Wtedy zapewne lekarz zleci wykonanie badania krwi pod kątem stężenia FSH. Jest to podstawowy krok przy potwierdzaniu niepłodności, pozwala on na ustalenie tzw. rezerwy jajnikowej.

Pamiętajmy, że folikulotropina jest odpowiedzialna również za płodność męską, więc nie tylko kobiety mogą zostać wysłane na wykonanie takiego badania. U mężczyzn jest to podstawa do określenia prawidłowości lub zaburzeń w rozwoju plemników. Nie jest to jednak jedyna przyczyna zlecenia wykonania takiej analizy. Podstawą do jej przeprowadzenia są także takie przypadki, jak: 

• nieregularne miesiączki,
• podejrzenia schorzeń przysadki mózgowej (dotyczy to obydwu płci),
• diagnostyka hipergonadyzmu (dotyczy obydwu płci), 
• problemy z dojrzewaniem: zbyt wczesne lub opóźnione.

Określone przez specjalistów normy świadczące o właściwym stężeniu hormonu we krwi zmieniają się wraz z wiekiem w przypadku obydwu płci. Poziom FSH jest bardzo wysoki po urodzeniu, a następnie powinien się zmniejszać. Właśnie taka sytuacja jest naturalna, pożądana i uznana za właściwą. Przy czym nieco inaczej zmiany te kształtują u chłopców, a odmiennie u dziewczynek.

W przypadku tych pierwszych spadek FSH powinien nastąpić ok. szóstego miesiąca życia, podczas gdy u dzieci płci żeńskiej obniżenie poziomu pojawia się między pierwszym a drugim rokiem. Kolejna faza powinna polegać na utrzymaniu się mniej więcej takiego samego stopnia stężenia przez pewien czas, by wzrósł on w okresie poprzedzającym początek procesu dojrzewania płciowego. Zwiększenie poziomu powinno nastąpić między szóstym a ósmym rokiem życia. W tym przypadku dotyczy to obydwu płci. U jednych dzieci wzrost następuje szybciej, u innych nieco później i jest to zupełnie normalne. Ważne, żeby proces ten pojawił się w podanym przedziale. U osób dorosłych normy kształtują się inaczej w przypadku panów i pań. Dla mężczyzn właściwe stężenie FSH we krwi powinno mieścić się w przedziale od 4 do 25 IU/l.

Folikulotropina u kobiet jest zależna od trwającej fazy cyklu miesiączkowego. Wyróżnia się trzy etapy tego procesu i przynależne do nich normy:

• faza folikularna: mniej niż 12 IU/l,
• faza jajeczkowania: od 20 do 90 IU/l,
• faza lutealna: poniżej 10 IU/l.

W życiu kobiety można mówić o występowaniu jeszcze dwóch etapów, które wiążą się ze wzrostem stężenia FSH we krwi wraz z upływającymi latami. Jest to czas przechodzenia menopauzy, dla którego właściwe stężenie powinno mieścić się w dość rozpiętym przedziale od 40 do 250 IU/l. Po zakończeniu tego procesu poziom FSH wzrasta jeszcze bardziej i jest to całkowicie normalne. 

Oczywiście, kiedy wynik pokazuje stężenie FSH we krwi mieszczące się w podanym przedziale, jest to potwierdzenie właściwego stanu. Problem pojawia się jednak zarówno w sytuacji zbyt wysokiego, jak i obniżonego poziomu folikulotropiny. Kiedy stężenie FSH u kobiet jest za wysokie, zazwyczaj świadczy to o występowaniu PCOS, czyli tzw. zespołu policystycznych jajników. Jest to schorzenie, które nie polega na zaniżonej ilości pęcherzyków jajnikowych, co uniemożliwiałoby powstawanie komórki jajowej. Ta jest w stanie się wytworzyć, ale nie może się ona oderwać i dostać do jajowodu. Jest to tzw. pierwotna niewydolność jajników. 

Zawyżony poziom FSH nie jest jedyną przesłanką, która pozwala stwierdzić występowanie takiej dolegliwości. Przy diagnozowaniu PCOS należy analizować również stosunek LH do FSH, czyli lutropiny do folikulotropiny. Właściwa relacja LH:FSH wynosi 1. Jeżeli u pacjentki występuje zespół policystycznych jajników stosunek przyjmie wartość ok. 1,5. Wysokie FSH może być także spowodowane kłopotami z przysadką mózgową. Jeżeli dochodzi do jej niewydolności to przybliżony stosunek LH:FSH wyniesie 0,6. Wysoki poziom nie musi wiązać się tylko z dolegliwościami układu rozrodczego. W niektórych przypadkach zaburzenie to bywa wynikiem innych schorzeń jak:

• zespół Turnera,
• niskie poziom enzymu 17-alfa-hydroksylazy,
• schorzenia dotykające nadnerczy.

Zwiększenie poziomu FSH to także naturalny efekt uboczny stosowanego leczenia o charakterze chemioterapii oraz przyjęcia zbyt dużej dawki promieniowania. Poziom FSH może być również zbyt niski. W takich przypadkach niemal zawsze oznacza to kłopoty z przysadką mózgową. W tym przypadku również najczęściej chodzi o jej niewydolność (jak przy niektórych sytuacjach podwyższonego stężenia). Ta z kolei zazwyczaj prowadzi do uszkodzenia jajników i ich wtórnej niewydolności. Wynik nie musi jednak oznaczać niewydolności, może także świadczyć o występowaniu guza w jej obrębie. Badania najczęściej zleca się do powtórzenia. Zaniżony poziom FSH może być bowiem także wynikiem stosowania leczenia farmakologicznego. Niektóre medykamenty wywołują taki efekt uboczny, który prowadzi do chwilowej niepłodności.

Zwiększony poziom FSH u mężczyzn niemal zawsze świadczy o występowaniu hipogonadyzmu. Jest to dysfunkcja jąder, która polega na zaburzonej produkcji hormonów i gamet, czyli odpowiednio testosteronu i plemników. W takich przypadkach oznacza to zatem spermatogenezę. Z kolei zbyt mały poziom folikulotropiny jest potwierdzeniem diagnozy dotyczącej wtórnej niewydolności jąder. 

Poziom FSH określa się na podstawie oznaczenia jego stężenia we krwi. Badanie jest zatem szybkie, proste i bezbolesne. Jest to zwykłe pobranie próbki krwi (surowicy). Przeprowadza się je głównie w celu zbadania płodności żeńskiej oraz męskiej. Sprawdzenie i analiza stężenia folikulotropiny wymaga pewnego specjalnego przygotowania. Co prawda, inaczej niż w przypadku większości badań polegających na pobraniu krwi, w tej sytuacji nie trzeba zachowywać standardowej procedury, jaką jest oddanie próbki na czczo.

Istnieją jednak inne wymagania, których należy stanowczo dopełnić, by uzyskać wiarygodny i niezafałszowany wynik. Chodzi o konieczność zaprzestania zażywania niektórych lekarstw i to nawet na cztery tygodnie przed wizytą w gabinecie zabiegowym. Z tego powodu należy dokładnie powiedzieć lekarzowi prowadzącemu, jakie farmaceutyki się przyjmuje. Czasami konieczne jest wykonanie także analizy moczu. Jeżeli lekarz zleca przeprowadzenie takiego badania, należy próbkę oddać wieczorem z moczu przetrzymanego.

W przypadku kobiet analiza FSH nie daje pełnego obrazu stanu zdrowia. Najczęściej lekarz zleca dodatkowo sprawdzenie stężenia LH oraz estradiolu. Hormony te współdziałają ze sobą, zatem jedynie porównanie poziomu tych trzech hormonów przyniesie kompletny wynik, który pozwoli postawić diagnozę. 

W większości przypadków stężenie FSH w surowicy u kobiet powinno się wykonywać w 2-3 dniu cyklu miesiączkowego. Panie mogą mieć zatem jeszcze bardziej wydłużony termin oczekiwania na możliwość oddania próbki niż panowie. W przypadku obydwu płci należy odstawić leki i odczekać cztery tygodnie, jednak kobiety muszą dodatkowo czasami poczekać na odpowiednią fazę cyklu. 

Analiza stężenia FSH to podstawowe badanie zlecane w ramach diagnostyki niepłodności. Jako takie podlega pod refundację NFZ. Ubezpieczony pacjent może zatem je wykonać bezpłatnie. Można także skorzystać z oferty prywatnej placówki, która przeprowadza badania odpłatnie. Ceny bywają różne, ale zazwyczaj wahają się w przedziale 20-50 zł. 

Czy istnieją sposoby na złagodzenie PMS?