Nadnercza – hormony, choroby i ich objawy. Czym skutkuje niedoczynność i nadczynność nadnerczy?

Nadnercza, dokładnie gruczoły nadnerczowe, to parzysty narząd zlokalizowany w górnej części nerek, który przylega częścią tylną do lędźwiowego odcinka przepony. Podstawa nadnercza leży na nerce, dobrze dopasowując się do niej dzięki wklęsłemu kształtowi. Co ciekawe, prawe nadnercze ma inny kształt niż to lewe: przypomina nieco trójkąt, podczas gdy lewe ma kształt półksiężyca.

Nadnercza są niewielkie, bo ważą maksymalnie po 20 g. Składają się z odrębnych funkcjonalnie części: kory nadnerczy oraz rdzeniem nadnerczy. Są silnie unerwione – odpowiada za to splot nadnerczowy, w którego skład wchodzą włókna nerwu błędnego, przeponowego oraz trzewnego.

Nadnercza pełnią funkcje wydzielnicze: produkują hormony regulujące działanie organizmu. Kora nadnerczy wytwarza steroidy, a rdzeń – katecholaminy.

Kora nadnercza stanowi aż 80-90 proc. całego narządu. Jest złożona z 3 warstw o różnej budowie tkankowej. Warstwy noszą nazwy: kłębkowata, siatkowata i pasmowata. Każda z nich nadnerczy wydziela inny rodzaj hormonów.

Nadnercza, choć są naprawdę niewielkie, pełnią w organizmie szereg funkcji, związanych z działaniem produkowanych przez nie hormonów:

Hormony kory nadnerczy:

• mineralokortykosteroidy wpływające na przemianę materii (głównie aldosteron – w warstwie kłębkowatej),
• glikokortykosteroidy regulujące przemiany białek, tłuszczów oraz węglowodanów (głównie kortyzol, choć także kortyzon i kortykosterol – w warstwie siatkowatej i pasmowatej),
• hormony płciowe (w niewielkich ilościach).

Do najważniejszych hormonów kory nadnerczy, które pełniąc najszerszy zakres funkcji w organizmie człowieka, należą:

Kortyzol
To hormon steroidowy, który powstaje w warstwie pasmowatej kory nadnerczy. Jego potoczna nazwa to hormon stresu (taka sama, jak nazwa adrenaliny). Warto jednak zaznaczyć, że choć kortyzol jest istotny w przebiegu reakcji stresowych, działa inaczej niż adrenalina. Należy do grupy glikokortykoidów, czyli tych substancji, które mają wpływ na poziom glukozy we krwi. Jego wydzielanie jest stymulowane przez hormon przysadki adrenokortykotropinę (ACTH). Gdy następuje wyrzut ACTH, nadnercza wydzielają więcej kortyzolu. Wydzielanie tego hormonu wykazuje dobowy rytm. Największe stężenie występuje w organizmie rano, a najniższe ma miejsce późnym wieczorem.

Role kortyzolu w organizmie:

• działa przeciwzapalnie,
• zatrzymuje sól w organizmie,
• zwiększa stężenie glukozy we krwi,
• przyspiesza glukoneogenezę (produkcję glukozy),
• zmniejsza zużycie glukozy przez mięśnie szkieletowe,
• przyspiesza rozkład kwasów tłuszczowych do ciał ketonowych (zastępcze źródło energii).

Aldosteron
Hormon z grupy steroidów, wytwarzany w warstwie kłębkowatej kory nadnerczy. Wchodzi w skład układu RAA (renina-angiotensyna, aldosteron) i odgrywa ważną rolę w regulowaniu równowagi wodno-mineralnej ustroju. Jego stężenie jest regulowane przez ciśnienie krążącej w naczyniach krwi – podobnie, jak w przypadku wazopresyny. Aldosteron wpływa też na skład osmotyczny moczu. Jest niezbędny do sprawnego funkcjonowania nerek.

Role aldosteronu w organizmie:

• zwiększa wchłanianie zwrotne sodu w nerkach,
• zwiększa wydalanie potasu przez nerki,
• zmniejsza ilości wydalanego moczu.

Hormony kory nadnerczy:
Rdzeń nadnerczy działa stale, wydzielając do krwi nieduże ilości pobudzającej do działania adrenaliny (epinefryny). Mobilizuje się w chwilach silnego stresu, powodując szybki wyrzut adrenaliny oraz noradrenaliny. Te hormony działają naprawdę błyskawicznie – są w stanie w ułamku sekundy zmobilizować organizm do pracy, co można wyraźnie odczuć na przykład wtedy, gdy zostanie się przestraszonym. Powstają w wyniku przemian aminokwasów fenyloalaniny i tyrozyny.

Adrenalina
Ten hormon nadnerczy określany jest jako hormon strachu, walki i ucieczki. Adrenalina jest wydzielana w sytuacjach zagrożenia lub konfrontacji.

Role adrenaliny w organizmie:

• odpowiada za szereg objawów mobilizacji stresowej organizmu, pobudzając współczulny układ nerwowy (przyspieszenie bicia serca, rozszerzenie źrenic i oskrzeli, wzrost ciśnienia krwi, zahamowanie perystaltyki jelit, wydzielania śliny i soków trawiennych),
• wspomaga glikogenolizę (proces rozkładu glikogenu do glukozy w wątrobie, skutkujący zwiększeniem jej zawartości we krwi),
• aktywuje lipazy i uruchamia spalanie tkanki tłuszczowej,
• poprawia przewodnictwo impulsów nerwowych, zwiększając szybkość reakcji.

Noradrenalina
Wykazuje działanie pokrewne do adrenaliny i działa zwykle razem z nią, choć nie wpływa na procesy przemiany materii. Aktywizuje też do działania mózg i resztę ciała do działania i stawienia czoła niebezpieczeństwu. Podczas snu wydzielanie noradrenaliny jest bardzo niewielkie, wzmaga je za to wybudzanie się i wstawanie.

Niedoczynność nadnerczy może mieć charakter pierwotny lub wtórny.

W przypadku niedoczynności pierwotnej nadnerczy za niedostateczne działanie nadnerczy (a zwłaszcza ich części korowej) odpowiadają bezpośrednie uszkodzenia – taki stan nazywa się chorobą Addisona. Główną jej przyczyną jest nieprawidłowe działanie układu odpornościowego, który niszczy komórki nadnerczy. Dużo rzadziej są to guzy nadnerczy oraz inne stany chorobowe.

W przypadku wtórnej niedoczynności nadnerczy przyczyną niedostatecznego wydzielania ich hormonów jest zaburzenie działania przysadki mózgowej, która produkuje hormon ACTH. Przyczyną wtórnej niedoczynności nadnerczy często okazują się też guzy mózgu.

Objawy niedoczynności nadnerczy to m.in.:

• osłabienie,
• zaburzenia łaknienia,
• nudności, bóle brzucha i wymioty,
• hiperpigmentacja skóry (nadmierne wybarwienie),
• hipotonia (zbyt niskie ciśnienie krwi),
• zaburzenia miesiączkowania, a u młodych kobiet – opóźnienie dojrzewania płciowego,
• spadek libido,
• zanik drugorzędowych oraz trzeciorzędowych cech płciowych.

Nieleczona niedoczynność nadnerczy może prowadzić do stanu zagrożenia zdrowia i życia. Gdy organizm nie jest w stanie poradzić sobie z sytuacją kryzysową (np. infekcją) z powodu niedoboru hormonów nadnerczy, które sterują jego działaniem w takich okolicznościach, może nastąpić przełom nadnerczowy.

Przełom nadnerczowy jest groźny szczególnie dla kobiet w ciężarnych. Ciąża stanowi okres szczególnego obciążenia organizmu, podobnie jak poród. Niekiedy objawy przełomu nadnerczowego są mylnie interpretowane jako fizjologiczne objawy towarzyszące ciąży. Wcześniej występująca niedoczynność nadnerczy znacznie utrudnia zajście w ciążę – często jest to możliwe dopiero po zastosowaniu kuracji glikokortykosteroidami z źródła zewnętrznego.

W przypadku choroby Addisona u kobiety ciężarnych rośnie ryzyko urodzenia przez nie niskorosłych dzieci. Nieleczona znacznie zwiększa śmiertelność w tej grupie.

Nadczynność nadnerczy oznacza produkcję nadmiernych ilości ich hormonów. Nadmiar kortyzolu powoduje zespół Cushinga, a nadprodukcja aldosteronu jest przyczyną hiperaldosteronizmu. Przyczyną rozwoju zespołu Cushinga może być łagodny guz, jakim jest gruczolak przysadki mózgowej. Choroba ta u kobiet w ciąży także zbyt często jest interpretowany jako jej objawy fizjologiczne. Oba zaburzenia objawiają się w odmienny sposób.

Objawy nadczynności kory nadnerczy w postaci zespołu Cushinga:

• duży wzrost wagi,
• wysokie ciśnienie krwi,
• częste oddawanie moczu,
• ogólne osłabienie i słabość mięśni,
• nietolerancja glukozy (w skrajnych przypadkach cukrzyca),
• częste uszkodzenia skóry,
• łatwe powstawanie siniaków,
• utrudnione gojenie się ran,
• drażliwość,
• depresja,
• osteoporoza,
• zaburzeni miesiączkowania u kobiet,
• zaburzenia erekcji u mężczyzn.

U kobiet w ciąży występuje stan tak zwanej fizjologicznej hiperkortyzolemii. Poziom kortyzolu u przyszłej matki może wzrosnąć nawet trzykrotnie, ponieważ w tym okresie organizm kobiety musi poradzić sobie z dodatkowymi obciążeniami.

Objawy nadczynności kory nadnerczy w postaci hiperaldosteronizmu – zespołu Conna):

• uczucie ciągłego zmęczenia,
• nadciśnienie spowodowane zatrzymaniem wody w organizmie,
• nużliwość mięśni związana z niedoborem potasu w organizmie),
• zaburzenia wydalania i gęstości moczu,
• zwiększone pragnienie.

Nadczynność nadnerczy może dotykać także części rdzennej narządu. Zwiększenie aktywności rdzenia nadnerczy oraz produkcji adrenaliny i noradrenaliny może być zwiększone z powodu guza chromochłonnego. Objawy, jakie odczuwa chory, to symptomy nadciśnienia napadowego – w trakcie wyrzutu hormonów serce bije nadmiernie szybko, pojawia się niepokój, uczucie duszności, bóle w okolicy serca i blednięcie twarzy. Do stałych objawów należy intensywny ból głowy, podwyższona glikemia i przyspieszenie przemiany materii.

ZOBACZ: Dlaczego długotrwały stres jest groźny dla zdrowia?