Nerw trójdzielny – budowa, rola, badanie i choroby. Czym jest neuralgia nerwu trójdzielnego i jak ją leczyć?

Nerw trójdzielny (łac. nervus trigeminus) to nerw I łuku skrzelowego i największy piąty nerw (V) z dwunastu nerwów czaszkowych, które symetrycznie odchodzą od mózgu i opuszczają czaszkę poprzez otwory obecne w jej podstawie. Nerw trójdzielny rozgałęzia się na trzy mniejsze:

• nerw oczny (V1),
• nerw szczękowy (V2),
• nerw żuchwowy (V3).

Do zadań nerwu trójdzielnego zalicza się:

• odbieranie bodźców czuciowych z obrębu twarzy i głowy,
• kontrolowanie funkcjonowania niektórych gruczołów,
• kontrolowanie czynności niektórych mięśni w obrębie czaszki.

Dzięki unerwieniu głowy i twarzy możliwe jest odczuwanie dotyku, ucisku, bólu i zmian temperatury oraz rozróżnianie smaków – słodkiego, kwaśnego i słonego.

Nerw trójdzielny wychodzi w przednio-bocznej części mostu dwoma korzeniami – częścią większą (tzw. portio major) i częścią mniejszą (tzw. portio minor), które docierają do szczytu piramidy kości skroniowej tworząc w wycisku nerwu zwój trójdzielny (zwój Gassera). Gałęzie nerwu trójdzielnego oddalając się od głównego nerwu dzielą się na szereg rozgałęzień, dzięki czemu twarz to jedna z najbardziej unerwionych części ciała człowieka, narażona jednocześnie na odbieranie wrażeń bólowych. Za odbieranie bodźców czuciowych i kontrolowanie czynności mięśni odpowiadają końcowe włókna nerwu trójdzielnego, które rozpoczynają się w tzw. jądrach nerwu trójdzielnego. Są dwa rodzaje włókien nerwu trójdzielnego:

• włókna czuciowe (część większa),
• włókna ruchowe (część mniejsza).

Włókna czuciowe nerwu trójdzielnego rozpoczynają się w trzech jądrach i kierują do trzech głównych odgałęzień nerwu trójdzielnego. Są tworzone przez aksony komórek pseudojednobiegunowych zwoju trójdzielnego. Włókna czuciowe wnikają do jąder czuciowych pnia mózgu:

• jądra pasma śródmózgowiowego (odpowiada za czucie propioceptywne),
• jądra czuciowego głównego (odpowiada za czucie epikrytyczne – odbieranie bodźców dotykowych),
• jądra pasma rdzeniowego (odpowiada za czucie protopatyczne – odbiór np. bólu, zimna i ciepła).

Włókna ruchowe rozpoczynają się w jednym jądrze i kierują do jednego z trzech głównych odgałęzień nerwu trójdzielnego – nerwu żuchwowego. Włókna ruchowe wnikają do jądra ruchowego nerwu trójdzielnego (zlokalizowanego w moście).

Nerw oczny (V1) to nerw czuciowy przebiegający przez zatokę jamistą i szczelinę oczodołową górną obejmujący skórę twarzy powyżej powieki oraz boczną część nosa. Nerw oczny odpowiada za:

• unerwienie czuciowe bocznej części nosa i skóry twarzy powyżej powieki,
• unerwienie gruczołu łzowego (nerw łzowy),
• odbieranie czuciowe z obrębu zatoki czołowej, rogówki i spojówki.

Gałęzie nerwu ocznego to:

• nerw łzowy (unerwienie gruczołu łzowego),
• nerw czołowy (nerw nadczołowy i nerw nadbloczkowy, unerwienie zatoki czołowej, skóry czoła i górnej powieki),
• nerw nosowo-rzęskowy (zwój rzęskowy, nerwy rzęskowe krótkie i długie, nerw podbloczkowy, nerw sitowy tylny i przedni, unerwienie rogówki i przyśrodkowego kąta oka).

Nerw szczękowy (V2) to nerw czuciowy przebiegający przez zatokę jamistą (środkowy dół czaszki) i wydostający się z czaszki otworem okrągłym. Obejmuje obszar twarzy pomiędzy ustami a oczami.
Nerw szczękowy odpowiada za:

• unerwienie czuciowe obszaru pomiędzy oczami a ustami,
• unerwienie czuciowe zatoki szczękowej, górnych zębów i dziąseł, gardła, jamy nosowej i podniebienia twardego.

Do gałęzi nerwu szczękowego zalicza się:

• nerw jarzmowy (nerw jarzmowo-skroniowy i nerw jarzmowo-twarzowy, unerwienie okolic policzków),
• nerw podoczodołowy (nerwy zębodołowe, unerwienie zatoki szczękowej oraz górnych zębów i dziąseł),
• nerwy skrzydłowo-podniebienne (unerwienie gardła, podniebienia twardego, jamy nosowej i oczodołu).

Nerw żuchwowy (V3) to nerw mieszany – zawierający włókna czuciowe i ruchowe – wydostający się z czaszki przez otwór owalny i obejmujący skronie oraz obszar poniżej ust. Nie przebiega przez zatokę jamistą.
Nerw żuchwowy odpowiada za:

• unerwienie czuciowe w obrębie skroni i obszaru poniżej warg,
• unerwienie czuciowe błony śluzowej policzka, dolnych zębów i dziąseł, małżowiny usznej,
• unerwienie ruchowe mięśni zaangażowanych w proces żucia.

Gałęzie nerwu żuchwowego to:

• gałąź oponowa (nerw kolcowy, unerwienie opony twardej),
• nerwy skroniowe głębokie (unerwienie mięśnia skroniowego),
• nerw skrzydłowy boczny (unerwienie mięśnia skrzydłowego bocznego dolnego i mięśnia skrzydłowego bocznego górnego),
• nerw skrzydłowy przyśrodkowy (unerwienie mięśnia skrzydłowego przyśrodkowego),
• nerw żwaczowy (unerwienie mięśnia żwacza),
• nerw policzkowy (unerwienie skóry i śluzówki policzka),
• nerw uszno-skroniowy (unerwienie stawu skroniowo-żuchwowego, skóry skroni i małżowiny usznej),
• nerw językowy (unerwienie 2/3 przednich języka),
• nerw zębodołowy dolny (nerw żuchwowo-gnykowy, nerw bródkowy, splot zębowy dolny),
• zwój uszny,
• zwój podżuchwowy.

W przypadku wystąpienia objawów charakterystycznych dla uszkodzenia nerwu trójdzielnego konieczna jest niezwłoczna wizyta u lekarza pierwszego kontaktu, który na podstawie wywiadu z pacjentem podejmie decyzję odnośnie dalszej diagnostyki. W zależności od objawów, do postawienia diagnozy i wykluczenia innych przyczyn bólu niezbędna jest wizyta u neurologa, stomatologa, okulisty lub laryngologa.

Badanie nerwu trójdzielnego dotyczy oceny czynności nerwów czaszkowych, a w szczególności oceny czucia w obrębie twarzy.
Metody badań są następujące:

• ocena odczuwania bodźców bólowych (z wykorzystaniem ostro zakończonych przedmiotów),
• ocena odczuwania bodźców termicznych (z wykorzystaniem ciepłych i chłodnych przyrządów),
• ocena odruchu rogówkowego (może wykazać uszkodzenie nerwu ocznego),
• ocena nerwu żuchwowego,
• ocena odruchu żuchwowego (może wykazać uszkodzenie nerwu żuchwowego).

Do schorzeń związanych z nerwem trójdzielnym zalicza się:

• neuralgia nerwu trójdzielnego (zapalenie nerwu, neuroból),
• nerwiak nerwu trójdzielnego (łagodny nowotwór powstały w komórkach Schwanna),
• klasterowe bóle głowy (zespół Hortona),
• stwardnienie rozsiane (uszkodzenia struktur układu nerwowego),
• porażenie nerwu twarzowego,
• porażenie Bella (samoistne porażenie nerwu twarzowego),
• porażenie nerwów czaszkowych.

Neuralgia nerwu trójdzielnego (łac. neuralgia nervi trigemini) to inaczej rwa twarzowa, czyli napady ostrego bólu o charakterze przejściowym dotykającego okolice czoła, policzków, nosa i żuchwy. Ataki rwącego bólu wywoływane są przez szereg bodźców np. ruch warg, zimno czy powiew wiatru. Charakterystyczną cechą choroby są ataki bólu trwające zazwyczaj kilkadziesiąt sekund, a niekiedy nawet godzinę. Rodzaje neuralgii nerwu trójdzielnego:

• neuralgia klasyczna (samoistna, najczęściej kompresja naczynia krwionośnego na korzeń nerwu trójdzielnego prowadzi do tzw. konfliktu naczyniowo-nerwowego),
• neuralgia objawowa (napadowa lub przewlekła, spowodowana uszkodzeniami strukturalnymi – tętniakami mózgu, guzami, naroślami kostnymi czy stwardnieniem rozsianym).

Przyczyny występowania zapalenia nerwu trójdzielnego to m.in.:

• ucisk na nerw trójdzielny (naczynie krwionośne uciska włókna nerwowe w jamie czaszki – najczęściej jest to tętnica móżdżkowa górna, tętnica przednia dolna móżdżku, tętnica podstawna, gałęzie mostowe tętnicy podstawnej lub żyła skalista górna),
• zmiany w czaszce (np. tętniak, guz mózgu, narośl kostna),
• półpasiec (zespół Ramsaya Hunta wywoływany wirusem ospy wietrznej),
• stwardnienie rozsiane,
• uszkodzenie gałązki nerwowej – osłonki mielinowej (mechaniczne uszkodzenie nerwu trójdzielnego spowodowane np. podczas ekstrakcji zęba),
• stany zapalne nerwu trójdzielnego (spowodowane infekcjami wywołującymi stan zapalny ucha lub zęba).

W diagnostyce zmian w obrębie twarzy pacjenta wykorzystywane są badania stomatologiczne, okulistyczne i laryngologiczne, a gdy występuje podejrzenie ucisku na nerw, również rezonans magnetyczny głowy, tomografia komputerowa lub angiografia rezonansu magnetycznego, które umożliwiają rozpoznanie ewentualnych zmian rozrostowych i wskazanie wszelkich nieprawidłowości w budowie układu naczyniowego.

Neuralgia leczona jest zachowawczo lub chirurgicznie – lekarz dokonuje wyboru terapii na podstawie przyczyny wystąpienia choroby. Metody leczenia neuralgii:

• farmakoterapia (leczenie środkami przeciwpadaczkowymi – fenytoiną, karbamazepiną, klonazepamem czy kwasem walproinowym, a w celu zniwelowania bólu – opioidami),
• blokady (cykliczne ostrzykiwanie nerwu trójdzielnego lekami przeciwbólowymi),
• operacja usunięcia guza lub odseparowania tętnicy mózgowej od uciskanego nerwu,
• operacyjne usunięcie nerwu trójdzielnego.

Do inwazyjnych metod leczenia zalicza się:

• termolezja (wyłączanie włókien nerwowych pod wpływem działania prądu o częstotliwości fal radiowych),
• mikrodekompresja naczyniowa (odseparowanie tętnicy wywołującej ucisk na nerw trójdzielny za pomocą wprowadzanych przez otwór wykonany w czaszce za uchem separatorów z tworzywa sztucznego),
• mikrokompresja balonem (mechaniczne uszkodzenie nerwu trójdzielnego przy wykorzystaniu urządzenia z balonem, który poprzez ucisk niszczy chory fragment nerwu),
• radiochirurgia stereotaktyczna nożem gamma (precyzyjne zniszczenie nerwu za pomocą urządzenia emitującego promieniowanie gamma),
• termokoagulacja (zniszczenie uszkodzonego fragmentu nerwu trójdzielnego przy pomocy wysokiej temperatury),
• gliceroliza (odwracalne unieczynnienie uszkodzonego fragmentu nerwu poprzez ostrzykiwanie go glicerolem).

W procesie leczenia zapalenia nerwu trójdzielnego wykorzystywana jest również akupunktura, czyli nakłuwanie określonych miejsc na ciele chorego przeznaczonymi do tego igłami. W celu zapobiegania nawrotom neuralgii i łagodzenia jej objawów pacjenci mogą przyjmować witaminy z grupy B – w szczególności witaminę B12, która korzystnie wpływa na układ nerwowy oraz stosować ciepłe okłady, lecznicze kąpiele i masaże czy maści i plastry rozgrzewające.

U osób przed 30. rokiem życia objawy neuralgii mogą wskazywać na obecność choroby układu nerwowego, np. stwardnienia rozsianego.

Dowiedz się więcej: Nerwobóle (neuralgia) – czym są, co je powoduje, jak się objawiają i jakie są sposoby leczenia

Przewlekły idiopatyczny ból twarzy to schorzenie, przy którym ból pojawia się codziennie i może trwać nawet przez cały dzień. Charakterystyczną cechą jest trudny do zlokalizowania ból o zmiennym natężeniu, ograniczony do obszaru po jednej stronie twarzy pacjenta, a wraz z rozwojem choroby rozprzestrzeniający się na coraz większe obszary, np. potylicę i górną część karku. Przyczyną pojawienia się PIFP może być zabieg chirurgiczny czy uraz twarzy lub zębów. Leczenie farmakologiczne polega na podawaniu pacjentom:

• trójcyklicznych leków przeciwdepresyjnych (np. amitryptiliny),
• inhibitorów wychwytu zwrotnego serotoniny i noradrenaliny (wenlafaksyny, mirtazapiny, duloksetyny).

Inne metody leczenia to m.in.:

• elektrostymulacja TENS,
• elektrostymulacja za pomocą elektrod zaimplantowanych do wzgórza lub zwoju Gassera,
• laseroterapia,
• akupunktura.

Jak wygląda życie z padaczką?