Czym jest współuzależnienie? Poznaj cechy osoby współuzależnionej. Czy warto podjąć terapię współuzależnienia?

Współuzależnienie to uzależnienie od współmałżonka lub partnera dotkniętego nałogiem oraz od jego nałogu. O takiej sytuacji mówimy na przykład w sytuacji, gdy życie człowieka zdominował alkohol, a jego małżonka lub partnerka jest uzależniona od alkoholu wraz z nim, ale nie w dosłownym tego słowa znaczeniu. Osoba współuzależniona, choć nie konsumuje nadmiernych ilości trunków, jest podporządkowana wpływowi alkoholu na zachowanie uzależnionego członka rodziny. Dotyczy to przyzwyczajenia się do specyficznego postępowania, schematu dnia, który jest determinowany nałogiem a także humorów i sposobu bycia alkoholika.

Codzienne życie z uzależnionym obfituje w różnie nietypowe sytuacje. Dochodzi do tego, że uzależnienie staje się najważniejszą sprawą w rodzinie. Każdy wie, że jeden z członków stał się uzależniony, ale temat ten jest naznaczony tabu, o którym się nie mówi, a wręcz tuszuje. Początkowo problem jest wypierany, a następnie ten stan się utrzymuje i staje normą.

W czasie rozwijania się nałogu, uzależniony wyrabia w sobie pewien powtarzający się i charakterystyczny tryb funkcjonowania każdego dnia. Przyzwyczaja się do niego on, a wraz z nim współuzależniona osoba. Etapy ciągów alkoholowych są przeplatane chwilami remisji i powrotami do normalnego życia. To istna huśtawka zmiennych nastrojów, która powoduje u osób żyjących w otoczeniu uzależnionego niepewność, obniżenie poczucie własnej wartości i brak perspektyw na przyszłość.

Życie z osobą uzależnioną jest bardzo trudne dla partnera i rodziców, a zwłaszcza dla dzieci, które dysfunkcyjny dom uznają na „normalny”. Wszystkie aspekty ukierunkowane na maskowanie i dopasowywanie się do nowej sytuacji podejmowane przez członków rodziny, które pozwalają nałogowi trwać, nazywane są współuzależnieniem.

Choć zdecydowanie najczęściej występuje współuzależnienie od alkoholu, to nie jedyny powód jego występowania. Współczesna definicja współuzależnienia obejmuje szeroki wachlarz potencjalnych „używek”. Mogą to być narkotyki, pracoholizm, hazard, uzależnienie od gier komputerowych, jedzenia (anoreksja, bulimia, kompulsywne jedzenie itp.), seksu, nałogowego wydawania pieniędzy (prowadzące nawet do bankructwa) lub przesadnego ich oszczędzania, czy przymus powtarzania nietypowych czynności (np. mycie rąk zawsze o pełnych godzinach przez 2 minuty). Nałogiem niszczącym rodzinę mogą być także nadmierna chęć dominacji i kontroli nad jednym lub wieloma aspektami życia rodzinnego.

Współuzależnienie można opisać za pomocą cech, które zostały określone przez psychologa Roberta Hemfelta, oraz dwóch psychiatrów Franka Minirth i Paula Meiera, pracujących w jednej z największych na świecie klinik psychiatrycznych Minirth-Meier w Dallas w stanie Teksas [1]. Brzmią one następująco:

1. Współuzależnienie jest stymulowane przez jeden lub więcej nałogów.
2. Osoba współuzależniona jest ograniczona i dręczona natrętnymi nawykami z pierwotnej, dysfunkcyjnej rodziny.
3. Samoocena osoby współuzależnionej jest bardzo niska.
4. Osoba współuzależniona jest pewna, że jej szczęście zależy od innych.
5. Osoba współuzależniona czuje się przesadnie odpowiedzialna za innych.
6. Związek osoby współuzależnionej z partnerem lub inną bliską osobą jest skażony niszczącym brakiem równowagi, między zależnością a niezależnością.
7. Osoba współuzależniona jest mistrzem zaprzeczana i wyparcia.
8. Osoba współuzależniona martwi się o rzeczy, których nie jest w stanie zmienić, choć często próbuje to uczynić.
9. Życie osoby współuzależnionej jest naznaczone skrajnościami.
10. Osoba współuzależniona ciągle szuka „czegoś”, co wypełni wewnętrzną pustkę, gdyż żyje z przeświadczeniem, że czegoś jej brakuje.

Współuzależnienie rozwija się powoli. To nie kwestia tygodnia, czy miesiąca, ale lat. Wyobraźmy sobie to na przykładzie współuzależnienia od alkoholu. Młode małżeństwo zamieszkało ze sobą zaraz po ślubie, są szczęśliwi i zakochani. Po roku partnerka zaczyna zauważać, że mąż często sięga po alkohol. Powody mogą być prozaiczne: gorszy dzień w pracy, mecz, spotkanie z przyjaciółmi. Partnerka rozumie to i tłumaczy sobie, że takie sytuacje się zdarzają, a jej partner ma zdrowe podejście.

Mija kolejny rok, a problem się pogłębia. Kobieta znajduje w mieszkaniu puste butelki, partner mniej o siebie dba, spóźnia się do pracy przez co traci w oczach szefa, nie pomaga w pracach domowych, a z konta znikają coraz większe sumy pieniędzy. Życie seksualne zamiera, a bliskie relacje między partnerami powoli gasną. Zdarzają się pierwsze wybuchy wściekłości. Partnerka stara się pomóc mężowy i wesprzeć go. Sprząta, prasuje, gotuje obiady i kupuje niezbędne kosmetyki. Stawia pod nosem ciepły posiłek, potem porządkuje kuchnię, łazienkę, salon i całe mieszkanie, bo mąż znowu wypił i przesypia całe dnie. Jest cicho podczas wybuchów gniewu, tłumacząc sobie, że takie sytuacje są normalne po pewnym czasie w związku.

Można zauważyć, że kobieta wypiera ze swojej świadomości, że jej mąż jest uzależniony od alkoholu. Wyparcie powoduje, że nieświadomie stwarza mu dogodne warunki do kontynuowania nałogu. Z punktu widzenia uzależnionego, gdy wstaje lub wraca do domu, mieszkanie jest posprzątane, pieniądze na jedzenie są, a ciepły posiłek zawsze czeka na niego na stole. Żona jest miła, wspiera i podnosi na duchu. Nic złego się nie dzieje, można dalej pić alkohol i zatracać się w nałogu.

Mijają kolejne miesiące, a kobieta ma już ustalone pewne schematy działania. Rano przygotowuje mężowi śniadanie i budzi go, aby nie zaspał do pracy, którą jeszcze ma. W pracy ma jedyne chwile wytchnienia od rodzinnych problemów. Wraca do domu pełna niepewności, strachu i zdenerwowania, w jakim stanie zastanie męża po powrocie. Jednocześnie pamięta o zrobieniu zakupów, aby lodówka nie świeciła pustkami. Okazuje się, że mąż leży na łóżku i śpi, a w powietrzu roznosi się zapach alkoholu. Zabiera się więc do posprzątania brudów zostawionych przez niego, szykuje obiad, wstawia pranie, ponownie porządkuje mieszkanie. Chce utrzymać jak najwięcej pozorów normalności, na które liczyła wychodząc za niego za mąż. Przecież nadal go kocha, a on kocha ją tylko ma gorszy okres. To minie.

Gdy mąż się budzi, otacza go opieką, stawia obiad na stole i siada z nim do wspólnego posiłku. Widzi zmęczoną i zaczerwienioną twarz, od kolejnej porcji alkoholu. Stara się zagaić rozmowę, ale kończy się na gniewie, po którym kobieta jeszcze bardziej zamyka się w sobie. W kontaktach z innymi również staje się wyobcowana, traci koleżanki, a tematu alkoholu unika jak ognia. Wstydzi się, że wracając do domu widzi pijanego męża, na którego wsparcie nie może liczyć. Nosi na sobie ciężar zadbania o siebie i niego, oraz zachowania pozorów dobrej rodziny, aby nikt nie dowiedział się o ich tajemnicy.

Można się zastanawiać, dlaczego osoba która stała się współuzależniona, pozwala się w taki sposób traktować? Z perspektywy osoby trzeciej, sytuacja wydaje się jasna: partner pije, nie jest obecny w związku, czasem jest agresywny i nie można na niego liczyć. Składania to do rozmów z nim, których celem jest poznanie przyczyny problemu i pomoc w jego rozwiązaniu. Gdy to nie przynosi oczekiwanego efektu, w trosce o samego siebie w ostateczności zostaje podjęta decyzja o rozstaniu. Tak postąpiła, by osoba pewna siebie, stawiająca siebie na pierwszym miejscu w życiu, czyli o zdrowych relacjach z samym sobą.

Niestety sprawa wygląda zupełnie inaczej, w przypadku osób współuzależnionych. Ich samoocena, na jakimś etapie życia została mocno nadszarpnięta. Uważają, że nie poradzą sobie samodzielnie, nie zasługują na lepsze życie i muszą zaakceptować obecną sytuację. Niewątpliwie osoba współuzależniona, wybrała partnera ze skłonnością do uzależnienie powodowana znanymi z dzieciństwa schematami. Możliwe, że wychowywała się destrukcyjnej rodzinie i znane mechanizmy, powiela w życiu dorosłym. Niska pewność siebie z dzieciństwa, poświęcenie drugiej osobie i niewyraźne „własne ja” sprawiają, że poszukują partnera, który nie obdarzy ich miłością, zrozumieniem ani szacunkiem.

Dziecko uzależnionego rodzica musi szybciej dorosnąć, co prowadzi do odwrócenia ról w rodzinie: dziecko staje się odpowiedzialnym rodzicem, a uzależniony rodzic – dzieckiem, którym trzeba się zająć i opiekować. Lata dzieciństwa są zatracone, ponieważ nie zostały poświęcone na zabawę, a przejęcie ważnych rodzinnych ról. Niezaspokojona potrzeba miłości, wykorzystywanie seksualne lub inne nieprzyjemne doświadczenia z okresu dzieciństwa, obniżają poczucie własnej wartości. Przeświadczenie, że nie zasługuje się na dobrego kochającego partnera, jest częstą przyczyną współuzależnienia.

Współuzależnienie wymaga od osoby współuzależnionej wyrobienia różnych mechanizmów obronnych, które ułatwiają jej życie z uzależnionym partnerem. To m.in. odmienne reakcje na konkretne sytuacje, zwiększona opieka nad alkoholikiem (ale i osobą dotkniętą innym destrukcyjnym nałogiem) oraz zmienione wzorce postępowania w kontaktach z uzależnionym. Mechanizmy te pogłębiają się wraz z postępem współuzależnienia, powodując pogorszony stan zdrowia, gorsze samopoczucie i większe trudności w relacjach międzyludzkich.

Wspomniane mechanizmy z jednej strony chronią osobę współuzależnioną i pomagają poradzić sobie psychicznie ze stresującymi sytuacjami. Utrzymują pozory normalnej rodziny, ale stają się też ogromnym ciężarem i ograniczeniem. Gdy uzależniony oddaje się nałogowi, stając się nieodpowiedzialny, współuzależniony partner bardziej kontroluje sytuacje rodzinne, dba o to, aby równowaga nie została zachwiana. W ten nieświadomy i niecelowy sposób, przejmuje zobowiązania za kolejne aspekty życia. To pogłębia nieodpowiedzialność i umożliwia uzależnionemu tkwienie w swoim nałogu. Zdarza się, że przejmuje większość obowiązków domowych, przez co nie ma czasu osobiste przyjemności. Zatraca siebie i poczucie własnego „ja”, uzależniając je od wybryków i zachowań uzależnionego.

Osoba współuzależniona początkowo może nie zauważać destrukcyjnego wpływu partnera. Być może w domu rodzinnym również doświadczyła podobnego schematu funkcjonowania, który nieświadomie powtarza w związku. Jeden z rodziców mógł być uzależniony, poświęcał niewiele czasu dziecku, które nie wyrastało otoczone miłością. Szukając partnera powiela schemat rodzinnego domu i znajduje partnera o cechach znanych mu z dzieciństwa.

Osoba współuzależniona trudno znosi także okresy wstrzemięźliwości partnera od alkoholu. Pojawia się wtedy złudna nadzieja na trwałą zmianę i powrót do normalności. Uzależniony w tym okresie chce udobruchać partnera, determinowany poczuciem winy za swoje wcześniejsze zachowanie. Stara się być opiekuńczy, obdarowuje prezentami, pomaga w domowych obowiązkach, zabiera w ciekawe miejsca. Niestety to chwilowe. Niewiele potrzeba, aby sprowokować do kolejnego ciągu alkoholowego.

Współuzależnienie jest rodzajem zaburzeń przystosowania. Podjęcie psychoterapii przez osobę współuzależnioną jest korzystne bez względu na to, czy uzależniony partner również zdecydował się na terapię nałogu. Celem terapii współuzależnienia jest wyjaśnienie osobie współuzależnionej podłoża negatywnych mechanizmów oraz zapewnienie jej wsparcia psychicznego. Dzięki regularnym sesjom z psychoterapeutą i pomocy w zrozumieniu przyczyn współuzależnienia, osoba tkwiąca w szkodliwej dla jej zdrowia psychicznego relacji, może rozpocząć walkę o lepszą przyszłość.

Terapia współuzależnienia może trwać długo, ponieważ to kwestia indywidualna. Powrót do nieprzyjemnych wydarzeń z dzieciństwa oraz próby zmierzenia się z dawnymi ranami, będą trudne do przebrnięcia. Sesji nie należy opuszczać, ponieważ nie będą skuteczne.

Formą pomocy dla osoby współuzależnionej są również poradniki psychologiczne. Czytanie zawartych w nich informacji, może pomóc przekonać się do podjęcia terapii współuzależnienia z psychoterapeutą. Poradniki unaocznią problem, ale mogą okazać się nieskuteczne w kwestii zrozumienia indywidualnych powodów współuzależnienia. Mogą nie pomóc rozwiązać problemu. Mimo wszystko sięgnięcie po taką książkę, to duży krok w kierunku do lepszego zrozumienia przyczyn obecnego stanu i podjęcia dalszych kroków.

Wizyta u psychologa to nie wstyd: Jak wygląda pierwsze spotkanie z psychologiem?

Źródło:

1. Hemfelt R., Minirth F., Meier P.: Miłość to wybór. Terapia współuzależnień. Wydawnictwo w Drodze, Poznań 2019.