Suchość w ustach czyli kserostomia. Czym objawia się suchość w jamie ustnej i jakie są sposoby leczenia?

Suchość w ustach charakteryzuje się niewystarczającym wydzielaniem śliny. Kserostomia występuje w dwóch postaciach - prawdziwej oraz rzekomej. W pierwszym przypadku wynika z zatrzymanej lub obniżonej czynności gruczołów ślinowych. Rzekoma suchość w jamie ustnej nie ma natomiast związku z redukcją procesu wydzielania śliny. Jest jedynie odczuwana u pacjenta w sposób subiektywny jako uczucie suchości w ustach.

U zdrowego dorosłego człowieka każdej doby organizm produkuje od pół do jednego litra śliny. Kserostomia rzeczywista może zostać stwierdzona, jeżeli ilość śliny pobudzonej spada poniżej 0,7 ml/minutę, a wytwarzanie śliny spoczynkowej obniża się do poziomu mniej niż 0,1 ml/minutę. Rzekoma suchość w ustach to natomiast przypadłość, która dotyka pacjentów cierpiących z powodu psychozy, depresji, zaburzeń nerwicowych czy lękowych.

Suchość w ustach i towarzysząca jej redukcja ilości wytwarzanej śliny zaburza stan homeostazy w jamie ustnej. W efekcie dochodzi do upośledzenia różnego rodzaju funkcji, które ślina pełni w organizmie człowieka. Przede wszystkim odpowiada ona za prawidłowe trawienie składników pokarmowych, odczuwanie smaku, chroni przed patogenami takimi jak bakterie i grzyby, pełni funkcję wydalniczą i regeneracyjną, a także bierze udział w procesie remineralizacji szkliwa. Stanowi barierę ochronną dla błony śluzowej jamy ustnej. Pacjenci najczęściej zgłaszają jednocześnie suchość w jamie ustnej i pieczenie języka oraz warg, określane także jako palenie. Pozostałe objawy kserostomii to:

• Szybko postępująca próchnica.
• Upośledzone odczuwanie smaku – zwłaszcza gorzkiego oraz słonego.
• Problemy w połykaniu i przyjmowaniu posiłków.
• Większa podatność na zakażenia bakteryjno-grzybiczne.
• Owrzodzenia błony śluzowej jamy ustnej.
• Zmiana barwy błony śluzowej – staje się ognistoczerwona lub bladoróżowa.
• Kandydoza.
• Zaburzona mowa – pacjent stoi przed koniecznością nieustannego popijania wody w trakcie mówienia.
• Brodawki.
• Suchy język.
• Pomarszczona, blada i pozbawiona połysku błona śluzowa jamy ustnej.
• Pobrużdżenie lub wygładzenie języka.
• Nieprzyjemny zapach z ust.
• Ból języka.
• Suche i popękane wargi.
• Zakażenia grzybicze i bakteryjne jamy ustnej.
• Nadwrażliwość języka na pokarmy kwaśne oraz ostre.
• Owrzodzenia jamy ustnej.
• Stany zapalne dziąseł oraz całej jamy ustnej.

Suchość w ustach i towarzyszące jej objawy przyczyniają się do znacznego obniżenia jakości życia pacjentów, nieraz prowadząc do depresji i wycofania się z życia społecznego oraz zawodowego. Dlatego konieczne jest jak najszybsze rozpoczęcie leczenia.

Uczucie suchości w ustach może być wywołane przez wiele czynników. Najczęściej przyczyną kserostomii jest przyjmowanie leków stosowanych w leczeniu chorób przewlekłych. Należą do nich głównie:

• Leki antydepresyjne, psychotropowe i przeciwlękowe.
• Leki moczopędne.
• Leki na nadciśnienie tętnicze.
• Leki przeciwbólowe (m.in. morfina i jej pochodne).
• Niesteroidowe leki przeciwzapalne.
• Leki rozszerzające oskrzela.
• Leki na pobudzenie układu współczulnego.

Uczucie suchości w ustach wywołane przyjmowaniem leków na charakter odwracalny. Objawy w tym przypadku zwykle ustępują po odstawieniu leków, które stały się przyczyną problemu.

Do pozostałych przyczyn kserostomii są zaliczane:

• Choroby ogólnoustrojowe.
• Choroby gruczołów ślinowych.
• Zaawansowany wiek pacjenta – wraz z wiekiem czynność gruczołów ślinowych ulega zmniejszeniu.
• Przebyta radioterapia okolic szyi i głowy.
• Palenie tytoniu.
• Oddychanie przez usta.
• Stosowanie całkowitych protez zębowych.
• Niedobór witamin z grupy B (zwłaszcza B6 oraz B1),
• Reakcja odrzucenia po przeszczepie szpiki kostnego.

Suchość w ustach może być także efektem przebytych przez pacjenta chorób o charakterze ogólnoustrojowym. Pojawieniu się kserostomii sprzyjają zwłaszcza takie choroby jak:

• Reumatoidalne zapalenie stawów.
• Cukrzyca typu 1.
• Choroba Parkinsona.
• Nadczynność tarczycy.
• Sklerodermia.
• Choroba Mikulicza-Radeckiego (zespół Sjögrena).
• Sarkoidoza.
• Kamica żółciowa.
• Toczeń rumieniowaty.
• Amyloidoza.
• AIDS.
• Anemia.
• Grzybica jamy ustnej.
• Twardzina.
• Odwodnienie organizmu.
• Atopowe zapalenie skóry.
• Choroba Posurowicza.
• Pokrzywka alergiczna.
• Guzy kąta mostowo-móżdżkowego uciskające nerw twarzowy.
• Lipoidoproteinemia.
• Wirusowe oraz bakteryjne zapalenie gruczołów ślinowych.
• Guzy ślinianek.
• Depresja.
• Nerwice i stany lękowe.
• Psychozy.

Suchość w ustach może być także skutkiem ubocznym radioterapii rejonów szyi oraz głowy. Kserostomia jest w tym przypadku wywołana na skutek uszkodzenia gruczołów ślinowych przez promieniowanie jonizujące. Zmiany mogą mieć charakter nieodwracalny i prowadzić do trwałego zahamowania lub redukcji procesu wytwarzania śliny. Poziom uszkodzeń jest zależny od siły promieniowania i czasu ekspozycji. U większości pacjentów funkcje ślinianek zostają jednak odzyskane po upływie kilku lat, lecz produkcja śliny nie jest już tak sprawna jak przed radioterapią. Aby zmniejszyć ryzyko tego typu powikłań, zasadne jest stosowanie leków cytoprotekcyjnych, takich jak, chociażby amifostyna. Równie istotne jest także to, aby u pacjenta zostały wyleczone wszelkie patologie w jamie ustne. Powinien on ponadto przestrzegać zasad jej higieny.

Kserostomia jest rozpoznawana w pierwszej kolejności poprzez przeprowadzenie z pacjentem szczegółowego wywiadu. Lekarz powinien zapytać zwłaszcza o występujące choroby ogólnoustrojowe, objawy towarzyszące suchości w jamie ustnej oraz stopień ich nasilenia. Konieczne jest także uzyskanie wiedzy na temat tego, jakie chora osoba przyjmuje leki. Zasadne może być następnie wykonanie szeregu badań diagnostycznych. Do najważniejszych z nich zalicza się:

• Test lusterkowy za pomocą lusterka stomatologicznego.
• Sialometria – badanie polegające na pomiarze wydzielania śliny całkowitej stymulowanej oraz niestymulowanej.
• Scyntygrafia dynamiczna ślinianek.
• Rezonans magnetyczny gruczołów ślinowych.
• Badania tomograficzne.
• Badania mikrobiologiczne – np. wymaz z jamy ustnej.

Suchość w ustach jest schorzeniem wyjątkowo trudnym w leczeniu i w wielu przypadkach nie przynosi satysfakcjonujących dla pacjenta efektów. Jak dotąd nie wynaleziono jeszcze leku, który pozwoliłby na całkowite i trwałe wyleczenie. Niemniej we wielu przypadkach w celu ustąpienia objawów wystarczające jest odstawienie lub zmniejszenie dawki leków, które powodowały kserostomię. Stosowane preparaty przynoszą jedynie chwilową poprawę, dając efekt w postaci zmniejszenia objawów. Suchość w jamie ustnej jest leczona głównie poprzez przeciwdziałanie zakażeniom grzybiczym i bakteryjnym, a także owrzodzeniom. Najczęściej stosowane są:

• Antybiotyki.
• Leki przeciwgrzybicze, np. nystatyna.
• Preparaty sztucznej śliny.
• Leki stymulujące wydzielanie śliny (np. fizostygmina, neostygmina, anethole trithione, pilokarpina).
• Estrogeny.

Suchość w ustach może zostać zwalczona poprzez podawanie pacjentowi tzw. preparatów sztucznej śliny. Mamy w tym przypadku do czynienia z elektrolitami, których skład jest analogiczny do naturalnej śliny człowieka. Umożliwiają one zatem przywrócenie odpowiedniego nawilżenia jamy ustnej. Można je spotkać w formie aerozolu, sprayu, tabletek do ssania, gum do żucia, a także płukanek. Część preparatów zawiera fluorek sodu, pozwalający poprawić proces mineralizacji szkliwa, a tym samym zapobiec próchnicy oraz hamować jej rozwój.

Kserostomia może być również leczona domowymi sposobami, głównie takimi jak:

• Płukanki z malwą i siemieniem lnianym.
• Żucie gumy, ssanie pastylek i kostek lodu.
• Zaprzestanie palenia papierosów.
• Częste popijanie małej ilości niegazowanej wody.
• Picie mleka krowiego.
• Stosowanie diety niskocukrowej.
• Ćwiczenia fizyczne.
• Unikanie spożywania twardych i suchych pokarmów.

Antybiotyki: kiedy szkodą, a kiedy pomagają?